Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

1.2.  Tashqi  savdo  munosabatlarida  oldi-sotdi 

shartnomasining  huquqiy  asoslari

Oldi-sotdi  shartnomasi,  nafaqat  mamlakat  ichki  muomalasida,  balki 

tashqi  iqtisodiy  munosabatlarda  ham  ko‘p  qo'llaniladigan  shartnoma 

hisoblanadi.  Ushbu  shartnoma  xalqaro  miqyoslarda  keng  qo'llanilayotgani 

sababli  ham  xalqaro  tashkilotlar  tomonidan  uning  huquqiy  negizlari 

shakllantirilishiga alohida ahamiyat berilmoqda. Jumladan,  1980-yili Venada 

qabul  qilingan  BMTning  “Tovarlarning  xalqaro  oldi-sotdi  shartnomalari 

to‘g'risida”gi  konvensiyasi,  savdo-sotiqda  qo'llaniladigan  «Inkoterms» 

atamalarini  talqin  etish  b o 'y ich a   xalqaro  qoidalar,  shuningdek 

iste’molchilaming huquqlari haqida xalqaro-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilgan

Vena  Konvensiyasi  xalqaro  savdo-sotiqda  ko'pchilik  tomonidan 

qo'llaniladigan  o'ziga  xos  umumiy  (universal)  huquqiy  hujjat  sifatida 

muhim  ahamiyatga  ega.  Ushbu  Konvensiyada  umumiy  huquq  va  Qit’a 

huquqi  tizimlarini  savdo-sotiq  bo'yicha  shartnomalarining  turlicha 

yondashuvlarini,  ziddiyatlarini  yumshatib,  huquqiy-texnik  jihatdan 

murosaga  keltirish  va  umumiy  qoidalar  ishlab  chiqilishiga  erishilgan.

Vena  Konvensiyasi  turli  mamlakatlardagi  subyektlar  o'rtasidagi 

tovarlar  oldi-sotdisini  tartibga  solishga  qaratilgan  umumiy  va  yagona 

me’yorlami  o'zida  mujassam  etadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Konvensiya,  asosan,  tadbirkorlik  sohasidagi  xalqaro  oldi-sotdi 

shartnomalarini  tartibga  soladi,  shu  sababli  ham  shaxsiy,  oilaviy  yoxud 

uyda  foydalanish  uchun  tovarlar  xarid  qilishda  qo‘llanilmaydi.  Ayni 

vaqtda,  Konvensiya  undiruvga  qaratilgan  mol-mulkni  auksionlarda 

sotishga,  qimmatli  qog'ozlar,  aksiyalar,  ta’minlov  qog‘ozlari  va  muomala 

hujjatlari,  suv  transporti  va  havo  transporti  kemalari,  elektr  energiyasi 

sotib  olishga  nisbatan  ham  qo'llanilmaydi.

Vena  Konvensiyasi  faqat  oldi-sotdi  shartnomasining  tuzilishini  va 

ushbu  shartnoma  asosida  taraflarda  huquq  va  majburiyatlar  vujudga 

kelishini  tartibga  soladi.  Shu  sababli  ham  agarda  boshqacha  qoida 

belgilanmagan  bo'lsa,  u  shartnomaning  o‘zi,  uning  shartlari  haqiqiyligi, 

shuningdek  sotilgan  tovarga  nisbatan  mulk  huquqi  haqida  shartnoma 

belgilagan  oqibatlarga  taalluqli  emas.  Shu  bilan  birga,  Konvensiya 

sotuvchining  tovar  biror  shaxs  sog‘lig‘ining  shikastlanishi  yoxud  o‘limiga 

sabab bo'lgan holatlar uchun javobgarlik masalalariga ham qo'llanilmaydi.

Konvensiyaning  11-moddasiga  asosan  oldi-sotdi  shartnomasi  yozma 

shaklda  tuzilishi  shart  qilib  qo'yilmagan,  umuman  shartnoma  shakliga 

nisbatan talablar mavjud emas. Shartnomaning mavjudligi yo'l qo'yiladigan 

dalillarning  barchasi,  shu  jumladan,  guvoh  ko'rsatuvlari  orqali  ham 

isbotlanishi  mumkin.  Vena  Konvensiyasida  oldi-sotdi  shartnomasining 

tuzilishi masalalari hal etilgan, sotuvchi va xaridor majburiyatlari, taraflar 

tomonidan  shartnoma  shartlari  buzilganda  huquqiy  muhofaza  vositalari 

belgilab  qo'yilgan,  shuningdek  unda  tovar  shikastlangan  yoki  nobud 

bo'lgan  hollarda  xaridorga  zarar  tahlikasi  (xavf-xatari)  qanday  o'tishi 

haqidagi  qoidalar  taraflarni  javobgarlikdan  ozod  qilish  asoslari  va  shu 

kabi  m e’yorlar  mavjud.

Konvensiyaning  28-m oddasiga  asosan  tuzuk  taraf  shartnoma 

shartlarini  buzgan  tarafdan  majburiyatni  asl  (natura)  holicha  bajarish 

yoxud  yetkazilgan  zararlami  to'la  qoplashni  talab  qilishga  haqli1.

Ma’lumki,  oldi-sotdi  shartnomasida  qo'llaniladigan  iboralar  turli 

m am lakatlarda  turlicha  talqin  etiladi.  Binobarin,  tashqi  savdo 

munosabatlaridagi subyektlar o'rtasida bu borada turli anglashilmovchiliklar, 

nizolar kelib chiqishi mumkin Bu holatlaming oldini olish uchun “Inkoterms” 

savdo-sotiq iboralarini talqin etish bo'yicha xalqaro qoidalar ishlab chiqilgan 

Qachon  sotuvchi  o'z majburiyatini  bajargan  hisoblanishi va  demak,  sotilgan 

tovaming  shikastlanishi  yoki  nobud  bo'lishi  natijasida  vujudga  keladigan 

zarar  va  xarajatlar  qachondan  boshlab  xaridor  zimmasiga  yuklanishi

1 Комаров  А.  С.  Ответственность  в  коммерческом  обороте.  М.:  Юр.  Лит.  1996.  -182  б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qoidalarini  belgilovchi franko  turlarining  yagona talqini  ham  “Inkoterms”da 

mustahkamlab qo'yilgan. Bundan tashqari, tegishli shartnoma turida tovarni 

sug'urtalash,  tovarning  eksporti  uchun  bojni  kim  (xaridor  yoki  sotuvchi) 

to'lashi  masalalari  ham  nazarda  tutilgan.  Taraflar  «Inkoterms»  qoidalari 

orqali o'zlari uchun ma’qul variantlami tanlab olishlari mumkin. «Inkoterms»ni 

qo'llash  tadbirkorlarga  turli  mamlakatlar  savdo-sotiq  amaliyotidagi 

tafovutlar,  bunday  farqlar  natijasida  kelib  chiqadigan  nizolar  va  ularni  sud 

tartibida  hal  etishda  vujudga  kelishi  mumkin  bo'lgan  muammolar  va 

qiyinchiliklarni  bartaraf  etish  imkonini  beradi.