Axborot tizimlari hayot davri modellari Tayanch soʻzlar

2.4-rasm. Yashash  siklining  Spiralli  modeli 

 

Spiralli      modelda      loyihaning    keying    bosqichiga      oldingi    bosqichni   

toʻliq   tugatmasdan   ham   oʻtish  mumkin  boʻladi. Bunda    yashash   siklidagi   

birinchi  bosqichdan   beshinchi   bosqichgacha  bajarilgan   ishlar  bitta  iterasiyani   

---

tashkil    qiladi.    Axborot    tizimlarining      yashash    sikillari        tizimning      sodda   

murakkabliligiga   qarab   bir  qancha  iterasilardan    tashkil  topish  mumkin.   Har 

bir  iterasiyada   oldingi  iterasiyaga   nisbatan  takomillashuv   amalga  oshiriladi. 

            Spiralli   model  kaskadli  madeldagi  kamchiliklarni   toʻgʻirlab   yana  bir  

qator  qoʻshimcha   imkonyatlar  yaratadi. Bunda   ishlab  chiqish  jarayoni  yupqa 

(gibki) moslashuvchandir.  Spiralli   modelni   shartli  ravishda  iterasiyon  model  

deb atashimiz ham  mumkin. 

 

Spiralli    model    yoki    iterasiyali      yandashuvning      quydagi    avzalliklarini  

koʻrsatishimiz  mumkin. 

1. Iterasiyalik   yondashuvda  buyurtmachining  qoʻshimcha  talablarini  amalga  

oshirishning   qullaylik. 

2. Tavakkalchilik  darajasini  kamaytirilishi. 

3. Iterasiyali   yondashuv  loyihani  boshqarishda  katta  moslashuvchanlikni   

taminlaydi. 

4. Spiralli   model   yanada  ishonchli  va  chidamli  tizimlarni  yaratish  imkonini  

beradi. 

5. Iterasiyali  yondashuvda   ishlab  chiqarish  jarayonini   takomillashtirish  

imkonyatiga  ega.  

Spiralli modelning  quyidagi  kamchiliklarini  koʻrsatishimiz  mumkin. 

 

Keyingi   bosqichda    oʻtish  vaqtini  aniqlash ( yashash  siklining   har  bir   

bosqichiga  vaqt  boʻyicha  chegaralar   qoʻyilishi  lozim). 

 

Loyiha    va    uni    boshqarish    haqida    malumotlar.  Tashkilotda        qandaydir   

axborot    tizimini    ma’lum  bir  loyiha    asosida    yaratiladi.    Loyihani    boshqaruv   

xususiyatlari    va    ularning    bosqichlari    umumiy      boʻlib    biror  –  bir    sohada  

bogʻliq    boʻlmaydi,  yani    bu    injenerlik    loyihasini,  texnik    loyihani,  iqtisodiy 

loyihani. 

 

Loyiha – bu   boshidanoq   aniqlangan  maqsad  bilan  ma’lum bir  vaqtga  

nisbatan    chegaralangan    alohida    tizimning    maqsadga    yoʻnaltirilgan  

oʻzgartirishdir.  Maqsadga  erishish  esa  loyihaning  tugallanganligini   bildiradi,  

bundan   albatta   vaqtga  muddatlarga  tavakkalchilikka  vosita  resurslarini  sarf  

---

qilishga   hamda  tashkiliy   sturukturaga  qoʻyiladigan   talablar ham  bajarilish  

lozimdir. 

Boshqaruv  ob’ekti  sifatida   loyihaning  quyidagi  farqlanuvchi   belgilarini  

koʻrsatish  mumkin. 

I.  Oʻzgaruvchanlik – bu  tizimni  mavjud  holatidan  koʻzlangan  holatga  

oʻtqizish  xisoblanib  u  loyiha  maqsadlari  terminida  aniqlanadi. 

II.  Yakuniy  maqsadning  chegaralanganligi. 

III.  Muddatlarining  chegaralanganligi. 

IV.  Bujjetning  chegaralanganligi. 

V.  Talab  qilinayotgan  resurslarning chegaralanganligi. 

VI.  Loyiha  qilinayotgan  korxona  uchun  yangilik  ekanligi. 

VII.  Komplelistlik  - bu  bevasita  yoki  bilvosita   jarayonga  va  loyiha  

natijasiga  tasir  oʻtkazuvchi  koʻplab  amallarning  mavjudliligidir . 

VIII.  Huquqiy  va  tashkiliy  ta’minot – bu loyihani  amalga  oshirish  davrida  

spetifik tashkiliy  sturukturani   yaratishdir. 

 

Loyihani   rejalshtirish  va  uni  boshqarishda  ob’ekt  dinamik   ob’ekt  

sifatida  qaralishi  lozim. Umumiy  xolda  loyiha  “Qora  yashik”   koʻrinishida  

tasdiqlanishi  mumkin. Bunda  ishning  bajarilishi  quyidagi    kerakli   resurslarni  

mavjudligi  bilan   taminlaydi. 

  Materiyallik. 

  Qurilmalar. 

 Inson  resurslari. 

 

Loyihaning bir  qator  xarakteristkalari  ichidan  quyidagi  texnik  iqtisodiy  

koʻrsatgichlarni  koʻrsatib  oʻtish  lozim. 



  Ish  hajmi    



  Bajarish  muddatlari. 



  Tan narxi. 



  Iqtisodiy   samaradirligi. 



  Loyihaning ishtimoiy  zarurlugi. 

---

            Loyihalar    bir    -  biridan    qoʻllanilayotgan      sohalari,  tarkibi,  muddati, 

qatnashuvchilar    soni,  murakkabligi    darajasi,  natijalari    muhumligi  va   

hokozalardan    qarab    fikirlanadi    yoki    sinflarga    boʻlinadi.  Yana    loyiha    sinfi, 

loyiha tipi, loyiha mashtabi. 

           Loyiha    sinfi    loyihaning    tarkibiga    va    sturukturasi    boʻyicha    aniqlanadi  

va  quydagilarga  boʻlinadi.   

1)  Manoloyiha – bu  alohida  loyiha  boʻlib  u  istalgan  tipli  koʻrinishli  va  

mashtabli  boʻlishi   mumkun . 

2)  Multi loyiha – bu kompleks  loyiha  boʻlib  u  bir  qator  

monoloyihalardan  iborat  boʻladi  hamda   multi  loyiha  bosqichni  talab  

etadi.  

           Loyiha   tipi   asosiy  faolyat  sferallari   boʻyicha  aniqlanib  ulardan  loyiha  

yaratish  amalga  oshiriladi  loyihalarning  quyidagi  5 ta  tipini  ajratish  mumkin  . 

  Texnik  loyiha . 

  Tashkiliy  loyiha. 

  Iqtisodiy  loyiha. 

  Ishtimoiy    loyiha. 

  Aralash    loyiha. 

            Loyiha  mashtabi  bujjet   oʻlchami   va  qatnashuvchilar   soni  bilan  

aniqlanib quydagilarga  boʻlinadi. 



  Mayda  loyihalar. 



  Kichik   loyihalar. 



   Oʻrtacha  loyihalar. 



  Katta  loyihalar.  

             Shuningdek   loyihalarning  sohaviy, korparativ, vidimestival  va  bir  

korxona  loyihasiga  boʻlinadi. 

 

Loyihalash      bosqichi    axbarot    tizimlarini    yashash    siklining      asosiy  

bosqichlaridan    xisoblanib    u    yaratilayotgan    axbarot    tiziming      sifati    va  

samarasiga   katta  xissa  qoʻshadi . 

---

 

Loyihalsh   buyurtmachi  talabiga  koʻra   ma’lumbir  mutaxasislar  guruhi  

tamonidan    amalga    oshiriladi.    Guruh    mutaxasislarinig    tajribasi    bilimi    va  

saviyasi  bajarilayotgan   loyihaning  sifati  va  yashash  siklining  davomiyligiga  

tasir  koʻrsatadi. 

 

Axbarot  tizimini  loyihalash  oʻz  navbatida  quyudagi  bosqichlarni  oʻz  

ichiga  oladi . 

1)   Texnik  topshiriqni  ishlab  chiqish.  

2)  Texnik  loyihani  ishlab  chiqish.  

3)  Ishchi   loyihani  ishlab  chiqish.  

4)  Axbarot  tizimlarini  ishlab  chiqish.  

Loyihalsh  natijasida  quyidagi  asosiy  masalalar   yechimlari . 

1)  Hisob  kitob, reja  va  analitek  ishlarni  tashkil  qilishni  yaxshilash. 

2) Masalalarni  yechish  va  kerakli  natijani  olish  uchun  qurulmalarni  

tanlash  va samarali texnalogiyani   ishlab  chiqish. 

3)  Axbarotlarning   korxona  ichida  ishlab  chiqarish  boʻlimlari  orasida  va  

funksiyanal  tizim  qisimlari  orasidagi  oʻtish   grafigini  chizish. 

4)  Rejalashtirish  xisob-kitob  va  xoʻjalik  faolyatining  tahliliga  bogʻliq  

hamda  axbarotlardan  optimal  foydalanish  taminlovchi  ma’lumotlar  

bazasini  yaratish. 

5)  Normativ  spravkaviy   axbarotlarni  yaratish . 

 

Har    qanday    axbarot    tizimini      yaratish    loyihalash    guruhi    xodimlari  

tamonidan  obyektni  oʻrganishdan  boshlanadi. 

 

Obyektni    oʻrganish    jarayonida    xujjatlarning    yogona    formalari    albomi  

yaratiladi  va  har  bir hujjatning  asosiy xarattiristkalari aniqlashtiriladi.  Oʻrganish  

jarayonida  obyekning   tarkibiy  sturukturasi   formasi  va  xabarlarning  mazmuni  

oʻrganiladi.   

 

Shuningdek,  birlik    axbarotlarni    yigʻish,  saqlash    va    boshqaruv  

yechimlarini  qabul  qilish  uchn  tyorlash  masalalari  koʻrib  chiqiladi . 

 

Obyektni  oʻrganish  asosida   loyihalash  guruhi  texnik  iqtisodiy  asosnoma  

tayorlaydi  unda quydagi   ma’lumotlar   koʻrsatiladi.  

---

  Korxonanig  material   texnik  bazasi  xarakteristkasi. 

  Kategoryalar  boʻyicha  xizmatchilar  soni. 

  Koaxonaning  asosiy  texnik  iqtisodiy  koʻrsatgichlar. 

  Korxona  boʻlimlarining  va  lavozimdagi    shaxslarning  bajaradigan  

fdunksiyalar  haqida  ma’lumot. 

  Davrlar  boʻyicha  axboraviy  aloqolar  sxemasi  va  axbarotlarning   hajmi. 

  Xujjatlar  xarakatlanishi  mashrutlari  sxemasi. 

  Boshqaruv  tizimini   va   boshqaruv  usullarini  aftamatlashtirish  darajasi. 

Texnik  iqtisodiy   asosnamadan   soʻng  texnik  topshiriq  ishlab  chiqiladi. 

Texnik  topshiriq  va  belgilangan  tartibda  tastidlangan  ishlab  charilayotgan  

aftomatlashtirilgan  axbarot  tizimining   maqsadi  asosiy  boshlangʻich  

ma’lumotlarga  qoʻyilgan  talablar  va  tizimining  dastlabki   iqtisodiy  samarali  

darajaligini  koʻrsatuvchi  xujjatlardir. 

Texnik  topshiriq  xujjat  sifatida  quydagi  boʻlimlardan   iborat. 

1)  Loyiha     haqida  umumiy  ma’lumotlar  . 

2)  Tizimning   maqsadi  va  vazifalari . 

3)  Aftamatlashtirish  obyekti  xarakteristkasi . 

4)  Tizimga  qoʻyilgan  talablar  . 

5)  Tizim  tarkibi  va  vazifalar  roʻyxati  . 

6)  Tizimni  qabul  qilish  nazaryasi  . 

7)  Tizimni  ishga  tushirish  jarayonidagi  ishlarning  tarkibiva  mohiyatiga  

qoʻyiladigan  talablar. 

8)  Xujjatlashtirishga   qoʻyilgan   talablar  . 

9)  Ishlab  chiqarish  manbalari   . 

10) 

Tizim  iqtisodiy  samaradorligi  xisobi  texnik  topshiriq  ishlab  

chiqarishdan  soʻng  loyihalah   jarayonlari. 

Tizimning   tenik  loyihasi  bu  brlgilangan  tartibda  tasqidlangan   umumtizim  

loyiha  yechimlari  masalalarini  yechish  algaritmlarini  shiningdek  tizim  

iqtisodiy  samaradorligini  bahalash  va  obyektni  ishga  tushirishga   tayorlash  

tadbirlari  roʻyxatidan  tashkil  topgan  texnik  xujjatlar  toʻplamidir. 

---

Texnik  loyiha   quydagi  10  ta  hujjatni  oʻz  ichiga  oladi. 

1)  Tushintirish  xati. 

2)  Tizimning  fuksiyanal  va tashkiliy   sturukturasi. 

3)  Masalalarning   qoʻyilishi  va  ularning  yechimi  algaritimlari . 

4)  Information  fozomi  tashkil  etish  . 

5)  Xujjatlar   formalari  albomi. 

6)  Matimatik   taminot  tizimi. 

7)  Texnik  vasitalar  kopleksini  yaratish  prinsipi. 

8)  Tizimning   iqtisodiy   samaradoligi  xisobi . 

9)  Obyektni  ishga  tushirishdagi  tadbirlar. 

10) 

Xujjadlar  qaytnomalari. 

 

Texnik  loyiha   bosqichidan  soʻng  ishchi  loyiha  bosqichi  boshlanadi .  

Ishchi  loyiha  bu  belgilangan  tartibda  tasdqilangan  texnik  xujjatlar  boʻlib unda  

tizim    boʻyicha    aniqlashtirilgan    ma’lumotlar    va    detallashtirilgan      loyiha  

yechimlari    masalalarini    yechimlari    boʻyiocha    dastur  va  koʻrsatmalar  

shuningdek      tizimlarning      yanada    aniqlashtirilgan    iqtisodiy    samaradorligi    va 

obyektini    ishga    tushirishga      tayyorgarligi    boʻyicha    aniqlashtirilgan    tadbirlar  

roʻyxati  keltiriladi. 

 

Axborot    tizimlari      loyihalash    jarayonini      shartli    ravishda    2    asosiy  

prinsipga  asoslanadi . 

1)  Tahlil  ( sintez ). 

2)  Sintez . 

 

Analiz    yoki    tahlil-bu      berilgan    tashqi    xarasteristik    belgilarga    qarab  

tizimni    yoki    obyektni    mayda    elementlarga      (tizim    qisqichlariga)  boʻlish  

jarayonidir  . Bunda  tahlil  prinsipiham   oʻz  navbatida  quyidagi  3 ta  prinsipga  

amal  qilishi  kerak  : 

1)  Funksional  toʻliqlik  prinspi: Funksional  toʻliqlik  prinspi  - bu  istalgan   

bir  toʻplam  mavjud  boʻlib  boʻlib  u  quyidagi  xossalarga  ega  deganidir : 

-  Toʻliqlik.  

---

-  Inkor  qimaslik (toʻplamga  kiradigan  har  qanday  funksiya  boshqa  

funksiyani  inkor  qilmaydi); 

-  Bogʻlanmaganlik  yani  biror  funksiya  boshqa  funksiya  orqali  kelib  

chiqmaydi . 

2)  Juftlik   prinspi – bu biror  bir  funksiyaga  mansub  har  bir  element  kirish  

va  chiqish  xossaariga   ega  deganidir. 

3)  Elementlar  va  xususan  tizimning  ishonchliligi  prinspi. 

Sintez – bu  tarkibiga  kiruvchi  elementlar  orqali  bir  butun  funksional  birlikni  

tashkil  eish  jarayonidir: 

Sintez  jarayoni   aniq  yakunlanishi  uchun  unda  quyidagi  prinsiplar  bajarilishi  

kerak : 



  Koordinasiya  prinspi – bu  prinspda  barcha  elementlar  aniq  sxema  

asosida  bogʻlanishi  kerak   yoki  boshqaruv  kordinasiyalangan   boʻlishi  

kerak  yoki  vaqt  boʻyicha  kordinasiyalangan   boʻlishi  kerak . 



 

Tizim  elementlarida  oʻtish  jarayonlarini  yakunlanganlik  yoki  tugganlik  

prinspi  bunda  tizimda  boshqa  bosqichga  oʻtish  faqat  oldingi  bosqich  

tugagandan  keyingi  boʻlishi  mumkun. 



  Tizim  elementlari  ishining  aftonomligi  prinspi  . 



  Tizim  elementlari   ishining  sifatligi  prinsipi .  

 

Axborot  tizimlarini  loyihalash  orqali  tizimni  ishlab  chiqarishda  quyidagi  

muammolar  paydo  boʻlib  ular  yaratish  jarayonida  albatda  echilishi  lozimdir. 

1.  Texnalogik  (tizimni amalga  oshirish  vositalarni  tanlash , tizim  ishlashi  

rejimlari). 

2.  Konseptua (tizimni  loyihalash  boʻyicha  sistemali  prinsplarni  ishlab  chiqish  

yani ilmiy tezuslar  toʻplami , texnik  loyiha sxemalarini  tanlash , ma’lumotlar  

bazalari  sturuktirasini  aniqlash). 

3.  Uslubiy  (tizmni  loyihalash  uslubiyati  va  qoydalarini  ishlab  chiqish). 

4.  Nazariy  (sturukturali  va  imitasiyali  modellashtirish  uchun  matematik  

modellarni  tanlash). 

5.  Til (tasvirlash, loyiha  va tizim  faoliyati  uchun  til  tanlash ). 

---

6.  Baholash (loyiha  va  tizim  faoliyati  bosqichida  yaratlayotgan  tizim sifatini  

baholash). 

Nazorat savollari va topshiriqlari 

1.  Axborotlarning xayotiylik sikli deganda nima tushuniladi 

2.  Kaskad modeli bu qanday model va uning bosqichlari 

3.  Loyihalash nima uchun kerak  

4.  Spiral modeli bu qanday model va uning yutuqlari 

Mustaqil ish topshiriqlari 

1.  Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining xayotiylik sikli 

2. 

Axborot tizimlarini loyihalashtirish 

3. 

Axborot tizimlari hayotiylik siklining kaskadli modeli 

4. 

Axborot tizimlari hayotiylik siklining spiralli modeli