L. R. Ayra pety a n s, A. A. P u L a t o V v o L e y b o L nazariyasi va

1. «V O L EY BO L  NAZARIYASI V A  USLUBIYATI» 
FANIG A KIRISH
XXI  asr  inson  va  jam iyat  taraqqiyotida  ilm-fan,  texnika  va 
in n o v atio n   texnologiyalam ing  global  m iqyosda  jadal  sur’atlar  bilan 
shakllana  borishi,  ishlab  chiqarish,  uy-ro‘zg ‘or,  y o ‘l  harakatlari,  hatto 
intellektual  jarayonlam i  «avtomatlar», 
kom pyuterlar  va  robotlar 
«qoMiga»  topshirm oqda.  Ushbu  vaziyat  bir  tomondan,  odam zot  uchun 
barcha  qulayliklam i  muhayyo  etsa,  ish  sifati  va  samaradorligini  oshirsa, 
ikkinchi  tom ondan,  jism oniy  mehnat  -  m ushaklar  faoliyatini  nihoyatda 
chegaralab  q o ‘ym oqda.  Aynan  ikkinchi  holatning  ustuvorligi  asta-sekin 
gipokineziya  (kam   harakatlanish)  dardiga  m ubtalo  qiladi.  Gipokineziya 
esa,  o ‘z  navbatida,  hayotga  x av f  soluvchi  zamon  sivilizatsiyasiga  xos 
xastaliklar  (ishem iya,  gipertoniya,  bronx  astmasi,  nevroz,  osteoxondroz 
va  h.k.)ni  keltirib  chiqarishi  isbot  talab  qilmaydi.  T o‘g ‘ri,  ushbu 
kasalliklardan 
xaios 
bo‘lish  uchun  «o‘tkir» 
dori-darmonlar  va 
zamonaviy  m uolaja  usullari  mavjud.  Lekin  bunday  vositalar bir darddan 
«ozod»  qilib,  ikkinchi  bir  dardni  «chaqirishi»  ehtimoldan  holi  emas. 
O lim lar tom onidan azaidan  ilmiy  asosda  isbot qilinganki,  gipokineziyani 
oldini  oluvchi  yoki  davolovchi  yagona va  o ‘ta  samarali  «dori-darmon» 
me’yorlangan jism oniy tarbiya va sport mashqlaridir.
Demak, 
iftixor 
bilan 
ta ’kidlash 
mumkinki, 
Yurtboshimiz 
tomonidan  q o ‘llab-quvvatlanayotgan  va  davlat  siyosati  doirasida  rivoj 
topayotgan jism o n iy   tarbiya  va  sport  sharafli  sohaga  aylanib  bormoqda. 
Shunday  ekan,  ayni  vaqtda  jism oniy  tarbiya  hamda  ommaviy  sportni 
aholining,  ayniqsa  o ‘quvchi-yoshlam ing  kundalik  hayotiy  ehtiyojiga 
aylantirish  va,  albatta,  Yurtimiz  bayrog‘ini  Olimp  cho‘qqilariga  olib 
chiqishga  q o d ir  iste’dodli  sport  zaxiralari  hamda  raqobatlasha  oladigan 
sportchilar  tayyorlovchi  professional  kadrlar  yetishtirish  sohaning  o kta 
dolzarb vazifalaridan  biridir.
Jism oniy  tarbiya  va  xususan,  voleybol  bo‘yicha  tayyorlanadigan 
o ‘qituvchi-m urabbiyning 
modeli 
«Ta’lim 
to‘g‘risida»gi 
Qonun, 
«K adrlar  tayyorlash  milliy  dasturi»ga  muvoflq  ta’lim  yo ‘nalishiga 
m o'ljallangan  DTS  va namunaviy dastur talablari bilan belgilanadi.

---

Voleybol  bo‘y¡cha  oliy  m a’lumotga  ega  o ‘qituvchi-m urabbiyning 
kasbiy-pedagogik  faoliyati  quyidagi  ta ’lim  va  sport  m uassasalarida 
am alga oshirilishi  mumkin:
- maktabgacha tarbiya m uassasalarí;
- umumtaTim maktablari;
- o ‘rta maxsus ta’lim  muassasalari (AL,  KHK);
• olimpiya zaxiralari kollejlari;
-  BO‘SMlar;
-  Bolalar va o ‘sm iríar olim piya zaxiralari  maktablari;
- oliy sport mahorati  maktablari;
- sport klublari;
- ko‘ngilli  sport jam iyatlari;
- terma jamoalar;
- xususiy sog'lom lashtiruvchi jism oniy tarbiya va sport markazlari;
- oromgohlar va sog‘lomlashtiruvchi maskanlar.
0 ‘qituvchi-murabbiy  am aldagi  o'quv  rejasida  qayd  etilgan
fundamental,  maxsus  va  ixtisoslik  fanlari  bo‘yicha  belgilangan  nazariy 
bilim,  kasbiy-pedagogik  ko‘nikm a va  malakalarni  o ‘zlashtirgan  bo‘lishi, 
jism oniy  tarbiya  va  sportga  oid  ham da  aloqador  huquqiy,  m e’yoriy  va 
m a’muriy  hujjatlar  mohiyatini  bilishi  va  ularga  amal  qilishi,  ommaviy 
sport  m ashg‘ulotlarini  o ‘tkaz¡sh,  sport  zaxiralari  va  yuqori  malakali 
sportchilar  tayyorlash  tajribasini  o ‘rganib  borishi  d ark o r  (1-andoza). 
Shaxs sifatida  shakllangan, yuksak  m a’naviy  va m adaníy xislatlarga ega, 
aqlan  teran,  mustaqil  fikrlovchi,  ijodkor,  milliy  va  um umbashariy 
qadriyatlami  o ‘zida  jo   qilgan,  murakkab  vaziyatlarda  tashabbus  va 
m as’uliyatni  o‘ziga  olishga  qod ir  va  keng  dunyoqarashga  ega  inson 
bo‘Ubyetishishi  talab qilinadi.
0 ‘qituvchi-murabbiyga  q o ‘yiladigan  malakaviy  talablar  uning 
kasbiy-pedagogik  faoliyatiga  xos  turli  yo'nalishli  ko ‘n¡km alar  bilan 
belgilanadi:  boshqaruvchilik,  loyihalash,  tashkilotchilik,  konstruktiv, 
kommunikativ, gnostik, targ'ibot-tashviqot, tadqiqotchilik (2-andoza).
M urabbiyning  loyihalash  ko'nikm asi  o ‘z  ichiga  k o ‘p  yillik  sport 
trenirovkasi  tizimida  yuqori  m alakali  va  sport  zaxiralarini  tayyorlash, 
yillik  tayyorgarlik  sikii  (m akrotsikl),  mezotsikl  v a  m ikrotsikllarga 
mo‘ljallangan  mashg‘ulotlar 
loy ihasini 
ishlab  chiqish, 
ommaviy 
voleybol  tadbirlarini  rejalashtirish  hamda  sportchilam i  ertalabki 
gimnastika va jismoniy  sifatlam i  rivojlantlruvchi  m ashqlar m ajmualarini 
mustaqil rejalashtirishga o‘rgatish kabi masalalami  kiritadi.

---

K onstruktiv  ko‘nikm a shug‘ullanuvchilam i voleybolga oid va  unga 
aloqador  biiim lar  bilan  quroliantirish,  m ashqlaming  m urakkabligi  va 
organizm ga  ta ’sir  etish  xususiyati  b o ‘yicha  ulami  tanlashga  o ‘rgatish, 
m ehnat,  ta 'lim   olish,  ovqatlanish,  uxlash  va  dam  olish  jarayonlarini 
to ‘g ‘ri 
tashkil 
qiiish 
ko'nikm alarini 
shakllantirish, 
sportchilam i 
m ashg‘ulot  va  m usobaqa  jarayonlarida  mustaqil  qaror  qabul  qilishga 
o ‘rgatish  m uam m olarini  o ‘z  ichiga oladi.
TashkilotchiIik  qobiliyati  sh u g ‘ullanuvchilaming  ko‘pqirrali  va 
ko‘p y o ‘nalishli  faoliyatini  to ‘g ‘ri  tashkil  qiiish,  ta’lim-tarbiya  va 
sogM omlashtirish  jarayonlarini  m aqsadli  amalga  oshirish  kabi  chora- 
tadbirlar bilan  ifodalanadi.
K om m unikativ  ko‘nikma  -   bu   murabbiyda  sportchilar,  ota-onalar, 
turli  to ifa  va  m ansabga  ega  xodim lar,  jam oat  tashkilotlari  bilan  to ‘g‘ri 
m unosabat o ‘rnatish  masalalari  bilan  izohlanadi.
G nostik  ko‘nikma  voleybolga  oid  turli  yosh  va  malakali 
voleybolchilar  m ashg‘uiotlari  nazariyasi  va  uslubiyatiga  xos  bilimlami 
o ‘zlashtirish,  ilmiy  va  uslubiy  adabiyotlardan  foydalanish,  ilmiy 
tadqiqotlar  o ‘tkazish,  o ‘z  tajribasi  va  ilg‘or  tajribalar  mohiyatini  tahlil 
qiiish  m asalalarini o 'z  ichiga oladi.
0 ‘qituvchi-m urabbiy  faoliyatiga  xos  ushbu  ko‘nikm alar  bir-biri 
bilan  cham barchas  bog'üqdir.  Bundan  tashqari,  talabalar  ta’lim 
jaray o n id a  tanishtiruv  am aliyoti,  o ‘qituvchilik  va  m urabbiylik  kasbi 
bo‘y icha  m alakaviy  am aliyotlar  talablarini  bajarishi,  tanlangan  mavzu 
bo‘y icha  bitiruv  malakaviy  ish  yuzasidan  Nmiy-tadqiqot  ishlarini  olib 
borish 
va  IV  kursda  o ‘z   m alakaviy  ishlarini  yakuniy  davlat 
attestatsiyasidan o‘tkazish o ‘quv rejasida belgilangan.
«V oleybol  nazariyasi  va uslubiyati»  fanida (shu jum ladan, voleybol 
am aliyotida  ham )  tez-tez  takrorlanib  turadigan  tushunchalar va atam alar 
m ohiyatini  bilish,  ulam ing  m antiqiy  ma’nosini  anglab  olish  ushbu 
darslik  m avzulari  va  m ateriallarini  yanada  chuqurroq  o ‘zlashtirish 
im konini yaratadi.
Q uyida qator tushunchalar v a atam alar mohiyati ochib berilgan.
T exnika  —  yunoncha  «tehnus»  so‘zidan  kelib  chiqqan  bo‘lib, 
o ‘zbek  tilid a  «san’at»  m a’nosini  anglatadi.  Sport  am aliyotida  va 
xususan,  voleybolda  «texnika»  harakat  malakalari,  o ‘yin  usullarining 
tuzilish  shakli,  mazmuni  va  ¡jro  etish  tartibini  ifodalaydi.  Muayyan 
harakat  (o ‘yin  usuli  -  zarba,  to ‘p  uzatish,  to‘p  kiritish  va  h.k.)  texnikasi 
m axsus 
m ashqlar 
yordam ida 
qanchalik 
ko'p 
va 
uzoq 
vaqt

---

takomillashtirilsa,  u  shunchalik  go'zal,  chiroyli,  yengil,  bioenergetik 
jihatdan tejamli, samarali,  aniq va  «san'at» darajasida  ijro  etiladi.
Taktika  -   yunoncha  «taktikus»  so ‘zidan  olingan  b o ‘lib,  o ‘zbek 
tilida «tartiblashtirish»  m a’nosini  anglatadi.
Strategiya  -   yunoncha  «strategia»  so‘zidan  olingan  b o‘lib,  harbiy 
sohada,  siyosiy  partiyatarda  eng  samarali  yo‘l,  usul  yoki  vositani  tanlab, 
g ‘alaba sari olib borish  ma’nosini  ifodalaydi.
0 ‘yin  malakalari  -  o ‘yin  vositalari  (to‘p  uzatish,  to ‘p  qabul  qilish, 
zarba, to ‘siq, to ‘p kiritish)ni  ifodalovchi  harakat turlarini  anglatadi.
0 ‘yin  usullari  -   o‘yin  m alakalarini  turlicha  usullar  (yuqoridan  va 
pastdan  ikki  qoMlab  hamda  bir  qoMlab  to‘p  uzatish,  to ‘g ‘ri  y o ‘nalishda 
zarba  berish  yoki  burib  zarba  berish,  to ‘p  kiritish  turlari  va  h.k.)da  ijro 
etishni  ifodalaydi.
Taktik  harakat  -   samarali  natija  yoki  g‘alabaga  qaratilgan  hamda 
yakka,  guruh va jam oa  ishtirokida ijro etiladigan  m alakalam i  anglatadi.
Texnik tayyorgarlik -   texnik  mahoratni  shakllantirishga  qaratilgan 
pedagogik jarayon.
Ushbu  jarayonning  natijasi  texnik  mahoratni  o ‘sganlik  darajasini 
ko‘rsatadi.
Taktik  tayyorgarlik  -   taktik  mahoratni  shakllantirishga  qaratilgan 
pedagogik jarayon.
Ushbu  jarayonning  natijasi  taktik  mahoratni  o ‘sganlik  darajasini 
ko'rsatadi.
M ashg‘ulot  yuklamasi  -   muayyan  hajm,  shiddat,  muddat, 
takrorlanish,  yo‘nalishda  ijro  etiladigan  va  sportchi  organizm iga  (ish 
qobiliyatiga) ta'siretuvchi mashqlaryigM ndisini  ifodalaydi.
Musobaqa  yuklamasi  -   m usobaqa  davomida  bajariladigan  va  ish 
qobiliyatiga ta'sir etadigan o ‘yin  yuklamasini  anglatadi.
Tanlov  va  o‘yin  ixtisosligi  (amplua)ga  yo‘naltirish  -   nasliy  va 
hayot  davomida  erishilgan  jism oniy  (bo‘yi,  vazni,  kuch,  tezkorlik, 
sakrovchanlik,  chaqqonlik,  chidam korlik,  egiluvchanlik  va  h.k.)  va 
psixoflziologik  (harakat  reaksiyasi,  ko‘rish  doirasi,  k o ‘rish  o ‘tkirligi, 
diqqatni jamlanishi,  eslab qolish  qobiliyati,  yurakni  qisqarish  chastotasi, 
nafas  olish  chastotasi,  arterial  qon  bosimi  va  h.k.)  k o ‘rsatkichlami 
baholash  asosida  sport  turiga  saralab  olish  ham da  boshlangMch 
tayyorgarlik  yakuniga  borib  va  o ‘quv-trenirovka  bosqichi  davomida 
o‘yin  ixüsosligiga  yo‘naltirish  jarayonlarini  o ‘z  ichiga  oladi.  Tanlov 
ko‘p  qirrali,  keng qamrovli  va  k o ‘p  bosqichli jarayon  boMib,  har o‘quv- 
trenirovka  yili  yakunida  o ‘tkazilishi  tavsiya  etiladi.  T erm a  va  klub

---

jam o alarig a  qabul  qilish  (saralash.)  ham  tanlov  asosida  amalga 
oshiriladi.
B u nd an  tashqari,  voleybol  am aliyotida  «Zarbaga  qisqa,  uzun, 
tezkor  to ‘p  uzatish»,  «Morita»  (yap on  o ‘yinchisi  ismi  bilan  atalgan) 
finti,  «K esim »  (krest),  «T o‘lqin»  (volna),  «Ketma-ket»  (esheion)  va 
boshqa  shu  kabi  atamalar  qoMlaniladi.  Ularning  mohiyati  muvofiq 
boblarda izohlangan.
Voleybol nazariyasi va ustubiyati 
fanining tuzilmasi
Jismoniy
tayyorgarlik
Tanlov
Fanga  kirish 
--------- ■  
.
Voleybol tarixi
O 'yin texnikasi
O'yin taktikasi
Texnik-taktik
tayyorgarlik
Psixologik
tayyorgarlik
integral tayyorgarlik
Sport trenirovkasi 
davriyligi
O'rgatish va 
trenirovka
-
Rejalashtirish va 
nazorat
-
Jamoani
boshqarish
~  
1 
—-  
Voleybolchilar tayyorlash 
jarayonini boshqarish