Buxgalteriya hisobi va operatsion texnika

 
1.4. Bankning hisobvaraqlar rejasi 
 
Har bir bank o„z buxgalteriya hisobini barcha banklar uchun bir xil 
bo„lgan hisobvaraqlar rejasi asosida olib boradi. 1997-yil apreliga qadar 
respublikadagi  barcha  banklar  sobiq  Ittifoq  davrida  tuzilgan  yagona 
hisobvaraqlar  rejasi  asosida  ish  yuritar  edilar.  Lekin  iqtisodiyotimizni 
yangi  bozor  munosabatlari  asosida  tashkil  etar  ekanmiz,  iqtisodiyotni 
izga  solib,  uni  nazorat  qilish  uchun  buxgalteriya  hisobini  xalqaro 
miqyosda  qabul  qilingan  yaxlit  tizimga  moslashtirib  olib  borish  talab 
etildi.  Shu  sababli,  respublika  banklari  buxgalteriya  hisobini  yangi 
hisobvaraqlar  tizimi  asosida  tashkil  etishga  kirishdilar.  Shu  maqsadda 
1995-yili Artur Andersen auditorlik firmasi bilan shartnoma tuzilgan edi. 
Shartnomada  O„zbekiston  Respublikasi  tijorat  banklarida  buxgalteriya 
hisobini  isloh  qilish  ko„zda  tutilgan  edi.  Firma  respublika  Markaziy 
banki  bilan  birgalikda  bankning  yangi  hisobvaraqlar  rejasini  ishlab 
chiqdi.  1996-yil  13-noyabrda  Vazirlar  Mahkamasining  289-sonli  qarori 
bilan  “Respublika  Markaziy  bankining  hisobvaraqlar  rejasi”,  290-sonli 
qarori  bilan  esa  “Tijorat  banklarining  hisobvaraqlar  rejasi”  tasdiqlandi. 
1997-yil  1-apreldan  barcha  banklar  buxgalteriya  hisobi  yangi  hisob-
varaqlar rejasi asosida olib borila boshlandi.  
Banklarning yangi hisobvaraqlar rejasiga o„tishi nimalar bilan bel-
gilangan? Umumiy qilib aytganda, O„zbekistonning xalqaro mehnat taq-
simotiga  qo„shilganligi,  jahon  bozor  munosabatlari  tizimiga  o„tganligi 
banklar  uchun  yangi  hisobvaraqlar  rejasiga  o„tish  zaruriyatini  keltirib 
chiqardi. Qolgan barcha sabablar shulardan kelib chiqadi: 
–  birinchidan, respublikada ikki pog„onali bank tizimining barpo 
etilishi; 
–  ikkinchidan,  davlat  mulki  yagona  bo„lmagan  holda  turli  mulk-
chilik shakllarining paydo bo„lishi; 
– uchinchidan, milliy iqtisodiyotimizga chet el investitsiyalarining 
jalb qilina boshlanishi va kengayib borishi; 
–  to„rtinchidan,  chet  davlatlarda  faoliyat  yuritayotgan  korxona  va 
tashkilotlar bilan sherikchilik munosabatlarining o„rnatilishi; 
–  beshinchidan,  hisobotlar  jahon  andozalari  talablariga  javob 
beradigan darajada tuzilishini ta‟minlash zarurligi va hokazo. 

---

 
20 
Hozirgi  kunda  amalda  bo„lgan  hisobvaraqlar  rejasi  ham  mazmu-
nan, ham tuzilishi jihatidan avvalgisidan farqlanadi.  
Ilgari Markaziy bank ham, tijorat banklar ham buxgalteriya hisobi-
ni  yagona  hisobvaraqlar  rejasi  asosida  yuritar  edi.  Har  bir  hisobvaraq 
nomeri va nomi yoniga qaysi bankda ishlatilishi haqida belgi qo„yilgan 
edi.  Yangi  hisobvaraqlar  rejasi  yuqorida  eslatib  o„tganimizdek,  Marka-
ziy  bank  uchun  alohida,  tijorat  banklari  uchun  alohida  ishlab  chiqildi. 
Bunda har ikki bank faoliyatining xususiyatlari hisobga olindi. Masalan, 
Markaziy  bank  emissiya  markazi  hisoblangani  uchun  kassadagi  pullar 
banknot va tangalarga bo„lingan holda ko„rsatiladi. Tijorat banklari kassa-
laridagi pullarni bunday bo„lish uchun alohida hisobvaraqlar ochilmaydi. 
 Markaziy  bank  hisobvaraqlar  rejasining  “Majburiyatlar”  bo„limi-
dagi hisobvaraqlar muddatiga ko„ra joylashtirilgan hisoblanadi. “Majbu-
riyatlar”  bo„limi  Markaziy  bankning  asosiy  funksiyalaridan  biri  hisob-
langan  “Pul  emissiya”sidan  boshlanib,  uning  hisobi  20100-  «Pul  emis-
siyasi»  hisobvarag„ida  yuritiladi.  Ushbu  asosiy  hisobvaraq  o„z  ichiga 
quyidagi subhisobvaraqlarni oladi: