Axmedov bekzod

5. Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili 

Odatiy  iqlimiy  o’zgarishlar  insonda  fiziologik  o’zgarishlarga  sabab  bo’ladi. 

Bu  iqlimga  moslashuv  akklimatizatsiya  deyiladi  (Smirnov,  Dubrovskiy,  2002; 

Solodkov, Sologub, 1999; Dubrovskiy, 2005; Nuritdinov, 2005). 

Sportchilarni 

musobaqalarga 

tayyorlashda 

adaptiv 

(moslashtiruvchi) 

o’zgarishlarni bilish mumkindir. Adaptatsiya deb inson organizmning to’g’ma va 

hosil  qilingan  ko’nikma  moslashish  faoliyatini  tushinamiz.  Adaptatsiya  orqali  

gomeostaz bir darajada saqlanib turadi, organizmni yomon sharoitlarida ham ishga 

layoqatlik qobiliyatini saqlaydi. Organizm tashqi muhitning ba`zi omillariga to’la, 

ba`zilariga  esa  qisman  moslashishi  mumkin  (Txorevskiy,  2001;  Nuritdinov  va 

---

 

10 

boshqalar, 2013; Solodkov, 1988, 1990, 1995;  Kots, 1986; Zimkin, 1984; Fomin, 

1992).  Ekstremal  (favqulodda)  vaziyatlarda  ko’p  bo’lishi  kasallika  olib  keladi 

(Aver’yanov,  1988;  Agadjanyan,  shabatura,  1989;  Anoxin,  1975;  Dubrovskiy, 

1998, 2005; Sterki, 1984; Xedman, 1980; Astrand, 1970). 

Fiziologik  adaptatsiyaning  birinchi  etapida  organizmning  shartli  reflektor 

faoliyati  faollashadi.  Kutilmagan  omillar  organizmning  gomeostatik  sistemasida 

o’zgarishlarga  sabab  bo’lib,  gomeostaz  bunday  sharoitlarda  tana  muvozanatini 

saqlaydi.  (Borodyuk,  2000;  Bulatova,  1996;  Butuzova,  2004;  Vaytsexovskiy, 

1986;  Verxoshanskiy,  1987;  Viru,  1981;  Visochin,  2002;  Garkavi,  1990; 

Kamolova,  2013;  Meerson,  1988).  Shartli  reflektor  faoliyati  keyingi  ta`sirlarga 

befarq  bo’lib,  bosh  miya  asablarining  ko’zg’alishi  tormozlanadi,  ya`ni  tashqi 

ta`sirlovchi  omillariga  befarq  bo’lib,  unga  moslashadi.  Hamma  sportchilar  ham 

tezda  tashqi  muhitga  ko’nikavermaydi.  Bunda  jins,  yosh,  asab  sistemasi  tipi, 

sog’liq, funktsional holat (sportchining tayyorgarligi), ruhiy emotsional barqarorlik 

va  organizmning  zaxiraviy  manbasi  muhim  ahamiyatga  ega.  (Meerson,  1986; 

Mishenko,  1990;  Mizjuxin,  1984;  Platonov,  1988,  2004;  Sel’i,  1990;  Uilmor, 

Kostil,  2001;  Fomin,  2003;  Xaritonov,  1991;  Carolan,  1992;  Costill,  1978; 

Yoldspink, 1992; Wilmore, 1995). 

Sportchilarda  har  xil  geografik  iqlim  sharoitida  tayyorlanish  to’g’ri  keladi. 

Bunda  organizm  retseptorlarining  moslashuv  jarayoni  alohida  e`tiborga  molik. 

Barcha 

retseptorlar 

ularning 

tuzilishidan 

qat`iy 

nazar 

tez 

va 

sekin 

moslashuvchilarga  bo’lidani  [Horn,  2002;  Paula,  2001;  Fox,  1993;  Foss,  1998]. 

Tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiya reaktsiyasi ta`sir boshlangan zahoti hosil 

bo’lib,  oldin  shakllangan  tayyor  fiziologik  mexanizm  orqali  amalga  oshadi.  Bu 

davrning  muhim  tomoni  shundan  iboratki,  organizmning  faoliyati  fiziologik 

imkoniyat  chegarasida  o’tadi  va  to’liq  darajada  kerakli  adaptatsiya  samarasini 

ta`minlaydi. Tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiyaga g’ayriodatiy ta`sir tufayli 

ularga javoban yuzaga keladigan reaktsiyalar kiradi (Azimov, Sobitov, 1993). 

Fiziologik  adaptatsiyaning  zaxiralari  organizmning  odatdagidan  tashqari 

sharoitlarida ishga safarbar etiladi. Bu zaxiralarga birinchi navbatdagi zaxiralardan 

---

 

11 

tashqari  hayajonlanish  (emotsiya)  mexanizmi  ham  qo’shilib,  ularning  ishga 

tushishi «aktivlanish reaktsiyasi» tarzida bo’ladi (Smirnov, Dubrovskiy, 2002). 

Sport  musobaqalari  va  mashq  qilish  jarayonlari  hamma  vaqt  ham  organizm 

hayot  faoliyati  uchun  qulay  sharotlarda  o’tkazilavermaydi.  Organizmning  hayot 

faoliyati  uchun  noqulay  bo’lgan  sharoit  fiziologik  jarayonlarni  o’zgartirish  bilan 

birga  fiziologik  funktsiyalarni  ham  izdan  chiqaradi  (Txorevskiy,  2001;  Solodkov, 

Sologub, 1999; Nuritdinov, 2005; Xaydarov, Nuritdinov, 2007; Nuritdinov, 2013; 

Dubrovskiy,  2005).  Atrof  muhitning  harorati,  namligi,  havoning  tarkibi,  kislorod 

etishmasligi  (gipoksiya)  qo’yo  nurining  intensivligi  va  boshqa  omillar  optimal 

darajada  bo’lganida  organizm  tarkibidagi  organ  va  ssistemalar  funktsiyasi  o’z 

me`yorida bo’ladi, kishi o’zini yaxshi his qiladi, ish qobiliyat ko’tariladi, ishga tez 

kirishadi,  unda  charchash  kech  rivojlanadi,  ish  unumi  oshadi  (Gerasimova,  1991; 

SHevchenko, 2000; Grishenko, 2000; Nozdrachev va boshqalar, 2001; Rozenfel’d, 

2004; Henriksson, 1992; Lambert, 2002; Smith, 2002; Viru, 1995; Thomas, 2001).