Mashinasozlik texnologiyasi

bo’lmagan  foydali  qazilmalar  tog’-kimyo  xom  ashyolari,  olovga  chidamli 
materiallar, qurilish materiallari va boshqalarga bo’linadi. 
Insonlar  qadimdan  yer  ostidan  kerakli  foydali  qazilmalarni  olib  ishlatib 
kelgan.  Jamiyat  tarixi  asosiy  ishlatilgan  qazilmalar  nomiga  mos  ravishda  «tosh 
davri»,  «  jez  davri»,  «temir  davri»  deb  nomlangan.  Vaqt  o’tishi  bilan  foydali 
qazilmalarni  qidirib  topish  va  ishlatish  suratlari  ham  oshib  bordi.  Hozirgi  kunda 
insoniyat extiyojlari uchun yiliga 120 mlrd. tonnadan ortiq foydali qazilmalar, turli 
jismlar  ishga  solinmoqda.  Foydali  qazilmalar  xalq  xo’jaligining  turli  tarmoqlari 
uchun xom ashyo bo’lib hizmat qiladi. Fan va texnikaning rivojlanishi, insoniyat 
extiyojlarining o’sishi natijasida foydali qazilmalarni qidirish, ishlatish xajmi ortib 
bormoqda. Hozirgi davrda insoniyat foydalanadigan minerallar va tog’ jinslarining 
soni 3500 dan ortiqdir. Tog’-kon sanoatida asosan 250 turdan ortiq mineral xom-

---

88 
 
ashyolar:  yoqilg’i  va  energetik  xom  ashyo  -neft,  gaz,  ko’mir,  uran  va  boshqalar; 
qora  va  rangli  metallar;  kimyoviy  xom  ashyolar,  qurilish  materiallaridan 
foydalaniladi..  
qazilma  boyliklar  tugaydigan  va  qayta  tiklanmaydigan  tabiiy  resurslarga 
kiradi. qazib olish jarayonida texnologiyaning talabga  javob bermasligi natijasida 
ko’mirning  45  foizi,  neftning  60  foizigacha,  metallarning  25  foyizigacha  qolib 
ketadi.  Metall  rudalari  boyitilganda  metallning  bir  qismi  va  rudamas  minerallar 
tashlab  yuboriladi.  Bunday  nobudgarchiliklar  konlarning  tezda  yaroqsiz  ahvolga 
kelishiga sabab bo’ladi. Mineral xom ashyolarni ochiq va yopiq(shaxta) usullarida 
qazib  chiqariladi.  O’zbekistonda  ochiq  konlarning  chuqurligi  50-350  m,  yopiq 
shaxtalarda 100-700 m atrofida va chuqurligi oshib bormoqda.  
Ochiq  usulda  olinganda  qazilmadan  ancha  to’liq  foydalanish  mumkin. 
qazilmalarni  yo’qotish  15-25%ni  tashkil  qiladi.  Lekin  atrof  muhitga  salbiy  ta’sir 
juda  oshib  ketadi.  qazilmalarni  yopiq(shaxta)  usulida  qazib  chiqarilganda  atrof 
muhitga  ta’sir  kam  bo’ladi,  lekin  yo’qotish  40-60%ni  tashkil  qiladi.  Yer  osti 
qazilmalaridan isrofgarchilik bilan foydalanish mineral resurslar tanqisligiga sabab 
bo’ladi.  Dunyo  okeani  istiqbolda  tabiiy  resurslarning  katta  manbai  hisoblanadi. 
Okeanlar  suvida  Mendeleev  davriy  jadvalidagi  barcha  elementlar  mavjuddir. 
Okeanlar tubida temir-marganets konkretsiyalarining katta zaxiralari aniqlangan. 
So’nggi  yillarda  okeanning  hayotga  eng  boy  qirg’oq  zonasi-200  m.gacha 
chuqurlikdagi shelf qismida neft-gaz konlari tobora ko’proq ishga solinmoqda. Bu 
o’z navbatida okean suvlari ifloslanishining keskin kuchayishiga olib keldi. 
Hozirgacha  aniqlangan  qazilma  boylik  zaxiralari  isrofgarchilik  bilan 
foydalanilganda tez tygab qolishi mumkin. Ba’zi hisoblarga qaraganda neft va gaz 
zaxiralari XXI asrning o’rtalarigacha yetishi mumkin, xolos. Bunday sharoitlarda 
yoqilg’i  qazilmalaridan  oqilona  foydalanish  va  yangi,  noananaviy    energetik 
manbalarni(quyosh  energiyasi,  shamol  energiyasi,  yerning  ichki  energiyasi  va 
boshqalar) ishga solish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Tog’-kon  sanoatida  mineral  qazilma  boyliklar  olinayotganda  atrof  muhitga 
salbiy  ta’sir  ko’rsatiladi  va  uning  oqibatlari  «zanjir  rektsiyasi»  ko’rinishida 
namoyon  bo’ladi.  Chiqindilar  uyumlaridan  gektariga  200  t.  dan  ortiq  chang 
uchiriladi. O’n minglab gektar unumdor yerlar industrial dashtlarga aylanadi. Suv, 
havo, tuproq ifloslanadi, o’simlik va hayvonlar zarar ko’radi.  
Tashlandiq  yerlarni  tiklash  rekultivatsiya  deb  yuritiladi.  Rekultivatsiya  ikki 
bosqichda amalga oshiriladi: 1-kon texnik rekultivatsiya, 2-biologik rekultivatsiya. 
Birinchi  bosqichda  yer  yuzasi  tekislanadi,  holati  yaxshilanadi  va  biologik 
rekultivatsiyadan  so’ng  tuproq  qatlami  va  o’simligi    tiklanadi.  Bunday 
uchastkalardan dam olish  va boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin. 
Er  ostidan  turli  zararli  chiqindilarni  joylashtirishda  va  boshqa  turli 
maqsadlarda  ham  foydalaniladi.  Tog’-kon  sanoati  chiqindixonalarida  minglab 
tonna  zaxarli  birikmalar  saqlanadi  va  atrof  muhitga  doimiy  xavf  solib  turadi. 
Geologik  muhitga  inson  ta’sirini    me’yorlashtirish  va  undagi  salbiy 
o’zgarishlarning oldini olish muhim ahamiyatiga egadir. 
O’zbekiston 
Respublikasi  mineral  xom-ashyo  resurslariga  boydir. 
O’zbekistonda  Mendeleev  davriy  jadvalidagi  deyarli  barcha  elementlar  konlari 

---

89 
 
mavjud  desa  mubolag’a  bo’lmaydi.  Har  yili  o’nlab  mineral  xom-ashyo  konlari 
ishga tushirilayapti.  
Hozirga  qadar  2,7  mingdan  ziyod  turli  foydali  qazilma  konlari  va  ma’dan 
namoyon  bo’lgan  istiqbolli  joylar  aniqlangan.  Ular  100  ga  yaqin  mineral-xom 
ashyo  turlarini  o’z  ichiga  oladi.  Shundan    60  dan  ortig’i  ishlab  chiqarishga  jalb 
etilgan.  900  dan  ortiq  kon  qidirib  toplgan  bo’lib,  ularning  tasdiqlangan  zaxiralari 
970  milliard  AQSh  dollarini  tashkil  etadi.  Shu  bilan  birga  umumiy  mineral-xom 
ashyo potentsial 3,3 trillion AQSh dollaridan ortiqroq baholanadi(Karimov,1997) . 
O’zbekistonda  qazilma  boyliklarni  qidirib  topish,  ishga  tushirish,  qazib 
olish,  tashish  jarayonlarida  ko’plab  yerlar  qaziladi,  keraksiz  tog’  jinslari 
ag’darmalari vujudga keladi. 
Zilzila,  surilma  va  sel  xavfi  bo’lgan  O’zbekistonning    tog’oldi  va  tog’li 
hududlarida joylashgan chiqindixonalar ekologik xavfsizlik  talablariga to’la javob 
bermaydi.  Gaz,  neft  va  boshqa  qazilmalarni  ko’plab  chiqarilishi  zilzila  va 
surilmalarga sabab bo’lishi mumkin. 
Uzoq  vaqt  davomida  O’zbekiston  xom-  ashyo  bazasi  hisoblanib,  oltin, 
volfram,  mis,  uran,  neft,  gaz,  ko’mirning  ko’plab  qazib  chiqarilishi  qayta 
tiklanmaydigan  bu  resurslar  zaxirasiga  salbiy  ta’sir  ko’rsatdi.  Ayrim  konlardagi 
gaz  zaxirasi  tugash  arafasida.  qazilma  boyliklardan  to’liq  foydalanishning 
ta’minlanmanganligi  natijasida  tog’-kon  sanoatida  hosil  bo’ladigan  chiqindilar 
atrof muhitning kuchli ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. 
O’zbekistonda  60  yildan  ortiq  vaqt  davomida  uran  qazib  olinadi.  Bu  davr 
ichida  150  ga  yaqin  radioaktiv  ifloslangan  uchastkalar  hosil  bo’lgan  va  ularda 
mahsus  dastur  bo’yicha  dezaktivatsiya,  rekultivatsiya  qilish  lozimdir. 
O’zbekistondan 30 km.  masofada Maylisuv(qirg’iziston) daryosi qirg’oqlarida 23 
chiqindixona va 13 ag’darmalarda katta xajmdagi radioaktiv chiqindilar saqlanadi. 
Bu  regional  ekologik  halokat  manbasidir.  Sel  yoki  surilma    natijasida  bu 
chiqindilarning    Maylisuv,  qoradaryo  va  Sirdaryoga  tushishi  O’zbekistonda  300 
km
2
  maydonda,    1,5  mln.dan  ortiq  aholi  yashaydigan  hududda  ekologik  halokat 
keltirib chiqarish mumkin(Natsionalno’y doklad, 2005). 
Mineral resurslardan foydalanishni tartibga solish uchun O’zbekistonda «Er 
osti qazilmalari to’g’risida»gi(2002) qonun qabul qilingan. 
  Chiqindilar  muammosini  hal  qilish  O’zbekistondagi  eng  dolzarb  ekologik 
muammolardan  hisoblanadi.  Tog’-kon  sanoati  eng  katta  xajmdagi  chiqindilarni 
beradi. Har yili o’rta hisobda 100 mln.tonnadan ortiq  sanoat, maishiy va boshqa 
chiqindilar  vujudga  keladi  va  15-20%  zaxarlidir.  Respublikada  chiqindilarni 
joylashtirish  va  zararsizlantirish,  qayta  ishlash  talabga  to’la  javob  bermaydi. 
Navoiy,  Toshkent,  Jizzax  viloyatlari  va  Toshkent  shahrida  eng  ko’p  chiqindilar 
hosil  bo’ladi  va  joylashtiriladi.  qayta  ishlanadigan  qattiq  chiqindilar  14-15%ni 
tashkil  qildi.  Bu  sohadagi  faoliyatni  tartibga  solish  maqsadlarida    O’zbekistonda 
2002-yili «Chiqindilar to’g’risida»gi qonun  qabul qilingan.