Mashinasozlik texnologiyasi

 
 
5- mavzu. Biosfera va koinot 
 
Reja: 
 
1. Biosfera haqida tushuncha. 
2. Biosfera haqidagi V.I.Vernadskiy ta’limoti 
3. Biosferaning tarkibi va funktsiyalari 
4. Chiqindisiz texnologiyalarni ishlab chiqish asoslari 
 
Erda  xayot  paydo  bulgandan  boshlab  uzok  tarixiy  davrlar  davomida  u  rivojlanib 
kelmokda.  Yerning  tirik  organizmlar  va  biogen  chukindi  tog  jinslari  tarkalgan 
kismini rus olimi akademik V.I. Vernadskiy “biosfera” (grekcha “bios” - xayot va 
“sfera”  -  kobik  suzlaridan  olib  atagan)  deb  nomlagan.  Biosfera  sayoramizni 
xayotiy  kobigi  xisoblanib  tirik  mavjudodlarning  uzaro  chambarchas  aloka 
munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil etadi. 
Biosfera uz ichiga atmosferani kuyi kismi troposferani (10-15 km baland  
likkacha  faol  xayot  mavjud  bulgan,  bazan  20  km  balandlikdagi  stratosfera 
katlamini  kuyi  kismini,  ya’ni  tinim  xolidagi  organizmlarning  chang  dokachalari, 
uruglari,  sporalari  va  boshkalar  uchrashi  mumkin  bulgan  kismini)  xamda  suv 
kobigi - gidrosferani tuligicha va yerni tosh kobigi - litosferani - ustki chukindi tog 
jinslari  katlamlarini  11  km  chukurlikgacha  oladi.  Chunki  asrimiz  davomida 
utkazilgan turli geologik, paleontologik va arxeologik tadkikotlar yerni rivojlanish 
davrida  shu  kalinlikdagi  chukindi  tog  jinslari  shakllanishi  mumkinligi  va  bu  kat-
lamlarda turli tirik mavjudotlar koldiklari topilib shu chukurlikgacha xayot mavjud 
bulganligi isbotlangan. 

---

49 
 
Biosfera  uchun  fakat  tirik  moddalarning  bulishi  xarakterli  bulib  kolmay,  balki  u 
kuyidagi  xususiyatlarga  xam  egadir:  ma’lum  mikdorda  su-yuk  xoldagi  suvning 
bulishi,  biosferaga  juda kup  mikdorda kuyosh nurlari okimining  yutilishi  biosfera 
moddalarining  uch  agregat  xolatida  bulgan  chegarada,  ya’ni  kattik,  suyuk  va 
gazsimon  fazalarini  uz  ichiga  oladi.  Shuning  uchun  xam  biosferaga  uzluksiz 
xoldagi  moddalar  va  energiya  aylanishi  xarakterlidir.  Bunda  albatta  tirik 
organizmlar faol ishti-rok etadi. Yerda buladigan barcha jarayonlarning manbai va 
boshlanishi kuyosh nuri energiyasi xisoblanadi. Yoruglik ta’sirida buladigan yashil 
usimliklardagi  fotosintez  jarayoni  natijasida  organik  modda  tuplanadi  va  xavoga 
kislorod yetkazib beriladi.   
Energiyaning  aylanishi  moddalarning  aylanishi  bilan  chambarchas  boglik  bulib 
tabiatda  doimo  ikki  xil:  moddalarning  kichik  doirada  (biologik)  va  katta  doirada 
(geologik)  aylanishlari  mavjud.  Akademik  V.I.  Vernadskiy  ta’limotiga  binoan 
“biosfera”  -  bu  bir-biri  bilan  chambarchas  boglangan,  doimo  biri  biriga  ta’sir 
kursatib  uzaro  munosabatda  bulgan,  xavo,  suv,  yer  va  usimlik  xamda  xayvonot 
dunyosidan iborat bulgan yaxlit bir tizimdir. Bu tizimni kaysi bir tarkibiy kismiga 
ta’sir kursatilsa u ta’sir albatta butun yaxlit biosferaga ta’sir etishi ta’kidlanadi. 
Biosferada  doimiy  ravishda  uzaro  boglangan  va  bir-birini  muvofiklashtirib  va 
uygunlashtirib turadigan turli-tuman xayotiy xodisa va jarayonlar uzluksiz ravishda 
davom  etadi.  Yerda  kuyosh  energiyasi  ta’sirida  utadigan  biologik  modda 
almashinuvi jarayoni natijasida biologik moddalar (bioproduktsiya) tuplana boradi. 
Bularning bir kismi vakt utishi bilan toaf, toshkumir, oxaktosh va boshka kazilma 
boyliklarga  aylanadi.  Yerda  xayot  paydo  bulgunga  kadar  fakat  abiotik  omillar 
ta’sir kursatgan bulsa, xayot paydo bulishi bilan biotik omillar ta’siri kushildi. 
Erda  xayot  boshlangandan  boshlab  uzok  tarixiy  davrlar  davomida  u  rivojlanib 
kelmokda.  Yerning  tirik  organizmlar  va  biogen  chukindi  tog  jinslari  tarkalgan 
kismini  rus  olimi  akademik  V.I  Vernadskiy  biosfera  (grekcha  "bios"  –xayot, 
"sfera" – shar, kobik) deb nomlangan. 
Biosfera  sayoramizdagi  "xayot  kobigi"  xisoblanib,  tirik  organizmlarning  uzaro 
chambarchas  aloka  munosabatlaridan  iborat  murakkab  ekosistemal  majmuini 
tashkil etadi. 
Biosferaga xozirigi vakitda fakatgini yerning kobigida tarkalgan tirik organizmlar 
kirib kolmay, balki uning tarkibiga kadimgi davrdagi organizmlar ishtirokida xosil 
bulgan  litosferaning  kismi  xam  kiradi.  Shuning  uchun  xam  biosferaning 
nsobiosfera va kadeobiosfera kabi tarkibiy kismlari ajratilgan. 
Biosfera uzi ichiga atmosferani kuyi kismi tranosferani (10-15 km balandlikkacha 
faol xayot mavjud bulgan, ba’zan 20 km balandlikdagi stratosferakatlamidagi tinim 
xolidagi  organizmlarning  chang  dokchalari,  uruglari,  sporalari  va  boshkalar 
uchrashi 
mumkin) 
 xamda usv kobigi gidrosferani oladi. 
Erning yuzasi kattik kobia – litosferadan iborat bulib, uning kalinligi odatda 50  – 
60, ba’zan 100 km va undan ortishi mumkin. Xayot belgilarini esa 4-5 xatto 10-11 
km  dan  ortik  chukurlikdagi  neft  xaydovchi  suvlarda  mikroorganizmlaro  uchrashi 
bilan mavjud ekanligi aniklangan. Chukindi jinslar gidrosferada xosil bulib, uning 

---

50 
 
kelib  chikishidan  xam  tirik  organizmlar,  suv,  shamol  muxim  omillardan 
xisoblanadi. 
Biosferada organizmlarning faol xolatda xayot kechirishi bir xil emas. Vernadskiy 
sayyoradagi barcha tirik organizmlar yigindisini tirik modda deb atagan. 
Tirik moddalar bir tekis tarkalagana joylar, suv katlami  – litosfera va trotosferalar 
chegarasi,  ya’ni  tuprok  va  uning  katlamidagi  usimlik  ildizlari,  zamburuglar, 
mikroorganizmlar,  tuprokda  –  xayot  kechiruvchi  boshka  xayvonlar.  Shuningdek 
tranosferaning  tuprok  yuzasidagi  kismi,  usimliklarning  yer  usti  organlarikismi 
joylashgan 
katlam 
xisoblanadi. 
Bu 
yerda 
usimliklarning 
sporalari, 
changdonachalari  va uruglarning  asosiy  massasi xam  uchib  yuradi.  Ushbu katlam 
fitosfera  deb  atalib,  biosferada  energiyani  tukplovchi  organizmlar  asosan 
usimliklar xisoblanadi. 
Biosfera  uchun  fakat  tirik  moddalarning  bulishi  xarakterli  bulib  kolmay,  balki  u 
kuyidagi  xususiyatlarga  xam  ega  buladi:  ma’lum  mikdorda  suyuk  xoldagi 
suvningsh  bulishi,  biosferaga  juda  kup  mikdordagi  kuyosh  nurlari  okiminingsh 
yutilishi,  biosfera  moddalarning  uch  agregat  xolatida  bugan  chegarada,  ya’ni 
kattik, suyuk  va  gazsimon  fazalarni  uz  ichiga  oladi.  Shuning  uchun  xam  biosfera 
uchun  uzluksiz  xoldagi  moddalar  va  energiya  aylanishi  xarakterlidir.  Bunda  tirik 
organizmlar faol katnashadilar.  
Erda  boradigan  xar  kanday  jarayonlarning  manbai  va  boshlanishi  kuyosh  nuri 
energiyasi  xisoblanadi.  Yoruglik  ta’sirida  buladigan  yashil  usimliklardagi 
fotosintez jarayoni natijasida organik moddalar  tuplanadi. 
Energiyaning  aylanishi  moddalrning  aylanishi  bilan  chambarchas  boglik. 
Moddalrning  kichik  doirada  (biologik)  va  katta  doirada  (geololgik)  aylanishlari 
mavjud. 
 
 
Moddalraning  tabiatdagi  aylanma  xarakati  yer  yuzida  xayot  tarklgan  kobik  – 
biosferada ruy beradi. 
Biosfera  tugrisidagi  ta’limotni  tanikli  olim,  akademik  V.I.  Vernadskiy    (1863  – 
1975  )  ishlab  chikdi.  Biosferaga  atmosferaning  pasti  kismi  (troposfera  va 
strotasferaning  25  km  gacha  balandlikdagi  kismi),  gidrosfera  xamda  litosferaning 
yuza kismi (kuruklikdan 3 km, suv ostidan 0.5 km chukurlikgacha) kiradi.  
Biosferani  doimiy  ravishda  uzaro  boglangan  va  bir  –  birini  muvofiklashtirib, 
uygkunlashtrib  turadigan  turli  tuman  xayotiy  xodisa  va  jarayonlar  uzluksiz 
ravishda davom etadi. 
Tabiatda doimiy ravishda yangi organizmlar vujudga kelib,  "karilar" ulib turadi. 
Er  yuzida  kuyosh  energiyasi  ta’sirida  utadigan  biologik  modda  almashinuv 
jarayoni  natijasida  biologik    moddalar  (bioproduktsiya)  tuplana  boradi.  Bularning 
bir kismi vakt utishi bilan torf, toshkumir, oxaktosh va boshka kazilma boyliklarga 
aylanadi. 
Erda xayot boshlanganga kadar fakat abiotik omillar ta’sir ku2rsatgan bulsa, xayot 
paydo bulishi bilan biotik omillar kushildi.