Mashinasozlik texnologiyasi

1.  Singenetik  almashinish  —  o’simliklarning  yangi  muhit  sharoitlarini  egallashi. 
Bunda  o’simliklarning  bir—birlariga  yakinlashishi  va  tuproq  iqlim  sharoitlariga 
moslashishi muhim rol o’ynaydi. 
2.    Endoekogenentik    o’zgarishlar  —  bu  jarayon  singenetik  jarayondan  keyin 
yuzaga keladi. Jamoa bu vaqtda o’zining ekologik  muhitini hosil  qiladi. Keyingi  
o’zgarishlar   muhitning o’zgarishi va jamoadagi hayotiy faoliyatlarning o’zgarishi 
tufayli sodir bo’ladi. 
3.  Ekozogen  o’zgarishlar—jamoaning  o’ziga,  muhit  sharoitining  o’zgarishiga 
bog’liq  bo’lmagan  holda  sodir  bo’ladi.  Bunday  o’zgarishlar  tasodifan  vujudga 
kelishi  mumkin.  Akademik  V.N.Sukachev  bunday  o’zgarishlarga  o’rmonlarni 
kesish, yaylovlarda mollarni boqish tufayli sodir bo’ladigan o’zgarishlarni kiritadi. 
4. Gologenetik o’zgarishlar — bunday o’zgarishlar jamoada sodir bo’ladigan yirik 
umumiy  o’zgarishlar  birligidan  iboratdir.  Gologenetik  almashinish  shunday 
almanishishki, jamoaning shaxsiy o’zgarishi bu vaqtda butun bir katta massivdagi 
yoki mamlakatdagi o’simliklarning o’zgarishi bilan bog’liq bo’ladi. 

---

34 
 
P.D.  Yaroshenko  jamoalarning  o’zgarishini  boshqacharoq  tushuntirishga  harakat 
qildi va suktsessiyalarni quyidagicha bo’ldi: 
A. Tabiiy o’zgarishlar. 
1.  Ketma —ket bo’ladigan: 
a) endoekogenetik va b) gologenetik 
2.  Tasodifiy o’zgarishlar B. Antropogen o’zgarishlar 
1.  Ketma — ket bo’ladigan 
2.  Tasodifiy o’zgarishlar. 
Populyatsiya  deganda  biz  ma’lum  territoriya  yoki  akvatoriyani  egallagan  bir  tur 
doirasidagi individlarning birlashmasini tushunamiz. 
Populyatsiyalar ekologiyasining ob’ekti qilib butun ekosistema, ya’ni o’simliklar, 
hayvonlar  va  mikroorganizmlar  populyatsiyalarining  barqaror  kompleksi  va  ular 
egallab  turgan  terrritoriya  yoki  akvatoriyasi  olinadi.  Bu  esa  sistemali  yondashish 
deyiladi.  Ekologiyada  bir  necha  yondashish  mavjud  bo’lib,  ular  ichida  qabul 
qilingani  ekosistemali  va  populyatsiyalarni  o’rganib  yondashishlaridir.  Ulardan 
birinchisi  asosiy  e’tiborni  ekosistemaga,  ikkinchisi  esa  populyatsiyaga  qaratadi. 
Demak, ular orasidagi farq ob’ektida. 
Populyatsiyali  yondashishda  asosiy  ahamiyat  turga,  ayniqsa  xo’jalik  ahamiyatiga 
ega bo’lgan turga beriladi. Bu turlar qishloq xo’jalik zarakunandasi, yoki kasallik 
tarqatuvchi yoki muhofaza qilinishi lozim bo’lgan noyob turlar bo’lishi mumkin. 
Populyatsiyalar  ekologiyasining  asoschisi  ingliz  olimi  Ch.  Elton  bo’lib, 
populyatsiyalar  ekologiyasi  fani  1930-yilda  vujudga  keldi.  Ch.  Elton  o’zining 
"Hayvonlar 
ekologiyasi" 
kitobida 
ayrim 
organizmlarni 
o’rganishdan 
populyatsiyalarni  o’rganishga  o’tish  kerakligini  aytgan.  Chunki  bu  darajada 
moslashish  va  boshqarish  yaqqol  ko’rinadi,  bunda  asosiy  masala  populyatsiya 
sonining dinamikasi hisoblanadi. 
Populyatsiyalar  to’g’risidagi  ma’lumot  populyatsion  genetikada  paydo  bo’lib, 
sistematikada tur murakkab sistema deb qaralganidan keyin rivojlana boshladi. 
Amaliy ehtiyojlar ham populyatsiyalar ekologiyasining rivojlanishiga sabab bo’ldi. 
Populyatsiyalar    ekologiyasining    rivojlanishiga  S.A.Severtsov,  S.S.Shvarts, 
N.P.Naumov,  G.A.Viktorov  katta  hissa  qo’shdi.  O’simliklar  populyatsiyasini 
o’rganishga  Sinskaya  Ye.N.  (1948),  T.A.Rabotnov.,  A.A.Uranov  asos  soldi. 
S.S.Shvartsning  "Hozirgi  ekologiyaning  uslublari"  nomli  asarining  birinchi 
qismida "Ekologiya— populyatsiyalar to’g’risidagi fan" deyilgan, populyatsiya esa 
hayvonlar uchun asosiy va birdan —bir yashash formasidir deyilgan. 
Populyatsiyani  o’rganishda  ikkita  metodologik  yondashish  mavjud:  birinchisiga 
muvofiq,  dastlab  organizmlarning  xususiyatlaridan  kelib  chiqadi,  keyin  ular 
populyatsiyaning 
xususiyatlari 
bilan 
bog’lanadi. 
Ikkinchisiga 
binoan 
populyatsiyaning xususiyatlari, yashash muhiti bilan bolanadi deb ta’kidlanadi. 
Populyatsiya,  bir  butun  sistema  shaklida,  tashqi  omillar  bilan  bog’langan  holda 
o’rganiladi.  Hozirgi  vaqtda  biologiyada  "populyatsiyalar  biologiyasi"  sohasi 
mavjud.  Bunda,  populyatsiyaning  joydagi  roli  —  konsument,  produtsent  va 
redutsentlar, xar—xil yoshdagi jinsiy guruh va ozuqa zanjirining biotsenozdagi roli 
o’rganiladi.  Ekologik  yondashish  populyatsiyalarning  muhit  fizik—geografik 
omillariga  moslashishini  o’rganish  bilan  birga,  biotik  bog’lanishlarga  bog’liq, 

---

35 
 
organizmlarning  ko’payish  va  boshqa  organizmlar  bilan  ekosistemada  birga 
yashashini ham o’rganadi. 
Ekologik yondashishda quyidagilar o’rganiladi: 
1)  populyatsiyaning ekologik strukturasini maxsus o’rganish; 
2) populyatsiyalarning  tur  ichidagi bir-biroviga bog’liqligi va ta’sirini o’rganish; 
3)  tashqi  muhit  o’zgarishiga  bog’liq,  makon  va  zamonda  populyatsiyadagi 
genotipik tarkibining o’zgarishini o’rganish. 
Populyatsiya-bu  tabiiy  tarixiy,  genetik  evolyutsion  sistemadir.  Populyatsiyalar 
ekologiyasi  katta  ahamiyatga  ega  bo’lgan  hayvon  va  o’simliklarni  ko’paytirish 
yo’llarini  topish  maqsadida  vujudga  keldi.  Bunda,  har  xil  parazitlar,  kasal 
tarqatuvchi organizmlar hisobga olinadi. 
Populyatsiyalar  ekologiyasi  kam  uchraydigan  va  yo’qolib  ketayotgan  turlarni 
qo’riqlashning ilmiy asoslarini ishlab chiqadi. Atrof — muhitdagi ko’p hayvon va 
o’simliklar  tartibsiz  iste’mol  kilinishi  natijasida  yo’qolib  ketadi.  Uni  tiklash 
choralari  populyatsion  ekologiyasining  vazifalari  qatoriga  kiradi.  Buning  uchun 
populyatsiyalarni  tabiiy  sharoitda  o’rganish  kerak,  masalani  o’rganishda  va  hal 
qilishda  matematik  —  statistik  metodlari  katta  rol  o’ynaydi.  Populyatsiya 
to’g’risida  ayrim  omillar  orqali  munozara  qilinadi.  Populyatsiyalar  esa  doimiy 
o’zgarishda  bo’ladi.  Populyatsiya  tarkibi  uning  zamon  va  makonda  tarqalishi 
to’g’risda ma’lumotlar dispersiya orqali aniqlanadi. Vaqt ichidagi o’zgarishlar esa 
populyatsiyalar  sonining  o’zgarishida  bilinadi.  Populyatsiyalar  ekologiyasida 
o’sish  tezligi,  populyatsiya  sonining  o’zgarishi  kabilarning  matematik  modellari 
ishlatiladi. Bu modellarni tuzish, yashovchanlik va o’lish terminlari bilan bog’liq.