Uslubiy majmua. Toshkent: tdtu, 202, 202 bet

9-mavzu: Loyihalovchining avtomatlashtirilgan ish joyi (6 soat)
Reja:
9.1. Avtomatlashtirilgan ish joyining avtomatlashtirilgan loyihalash tizimidagi
o‘rni.
9.2. Avtomatlashtirilgan ish joyining ish rejimlari.
9.3. Avtomatlashtirilgan ish joyining texnik vositalari.
9.4. Avtomatlashtirilgan ish joyining rivojlanish yo‘llari.
9.5. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi texnik vositalarini komplektlash.
Tayanch so‘z va iboralar: AIJ, EHM, ish rejimi, texnik vositalar, komplektlash.
Korxonada avtomatlashtirilgan ish joylarini yaratish
Mahsulotning hayot sikli nuqtai nazaridan korxonaning ilmiy-texnik
faoliyatini an'anaviy bosqichlar yoki yo'nalishlarga bo'lish mumkin: ishlab
chiqarishni loyihalash va texnologik tayyorlash, standartlashtirish (normallashtish),
ishlab chiqarishni rejalashtirish va ishlab chiqarish. Ushbu sohalarga muvofiq,
avtomatlashtirish vositalari hali ham ko'rib chiqilmoqda: ALT konstruktori, ALT
texnologi, loyihalovchining avtomatlashtirilgan ish joyi (AIJ),
standartlashtiruvchining AIJ va boshqalar. Biroq, avtomatlashtirilgan loyihalash va
texnik tayyorgarlik tizimlarining hozirgi rivojlanish darajasi ushbu muammoga
yangicha qarashga imkon beradi.
Har qanday korxonaning asosiy vazifasi - talab etiladigan mahsulotning
yuqori sifatli va tez ishlab chiqarilishi, ishlab chiqarishning ilmiy va texnik
faoliyatining asosi hisoblanadi.
Ushbu printsip asosida korxonaning ilmiy-texnik faoliyatining faqat ikki
bosqichini ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
-
ishlab chiqarishni tayyorlash va bu haqida ma'lumot to'plash;
-
ishlab chiqarish jarayonini rejalashtirish, boshqarish va boshqarish uchun
to'plangan ma'lumotlardan foydalanish.
Ushbu bosqichlarda ishtirok etadigan bo'linmalar yagona axborot
tarmog’iga birlashtirilishi kerak, bu harakatlarning muvofiqlashtirilishini,
tuzilishini va tarkibini, shuningdek mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasida
yoki ishlab chiqarish rejasida tezkor o'zgarishlarni ta'minlaydi.
Birinchi bosqichda yagona axborot taqmog’i doirasida mahsulotning dizayni
va tarkibi (uch o'lchovli modelni ishlab chiqish, ishchi hujjatlarni tayyorlash,
konstruksiyaning spetsifikatsiyasi va bayonomalari), uni ishlab chiqarishning
mumkin bo'lgan usullari (texnologik yo'nalishlarning variantlari, shakllantirish
usullari va boshqalar) va zarur ishlab chiqarish resurslari (ishchi kuchi, zarur
vositalar, materiallar, komponentlar). Boshqacha aytganda, korxona nimani,
qanday va nima yordamida ishlab chiqarishi to'g'risida tavsif yaratiladi.
Ikkinchi bosqich - bu dasturning amalda bajarilishi. Afsuski, aslida u har
doim ham unga mutlaqo mos kelmaydi: zarur materiallar (sortamentlar), ishlab
chiqarish va mahsulotlarning texnologik va konstruktiv xususiyatlarining yo'qligi

---

85
ishlab chiqarish jarayonida tezkor o'zgarishlarni talab qiladi. Xuddi shu bosqichda
statistik ma'lumotlar shakllantiriladi, keyinchalik bu ma’lumotlar tahlil qilinib,
ishlab chiqarish rejalari, texnologiyalari va konstruksiyadagi o'zgarishlar uchun
manba bo'lib xizmat qiladi.
Shundan so'ng, korxonada barcha tadbirkorlik faoliyatini qayta tashkil etish,
korxonani kompleks avtomatlashtirishni boshlash to'g'risida qaror qabul qilinadi.
Birinchidan, korxonani kompleks avtomatlashtirish boshida korxonada
ishlaydigan mutaxassislarning har bir toifasi uchun avtomatlashtirilgan ish joylari
yaratiladi.
Avtomatlashtirilgan ish joyi (AIJ) - bu mutaxassisning faoliyati doirasida
muammolarni hal qilishga yordam beradigan kompyuter sohasida va maxsus
dasturlar bilan jihozlangan mutaxassisning ish joyi yoki boshqacha qilib aytganda,
ma'lum bir ish turini avtomatlashtirishga mo'ljallangan dasturiy-texnik kompleks
(masalan, hisobchining AIJ, konstruktorning AIJ, texnologning AIJ va boshqalar).
Har qanday AIJni yaratish prinsiplari umumiy bo'lishi kerak:
-
tizimlilik – tizimlilik prinsipiga muvofiq, AIJ funktsional maqsadiga qarab
tuzilgan tizimlar sifatida ko'rib chiqilishi kerak;
-
moslashuvchanlik – bu prinsip barcha quyi tizimlarni qurish va ularning
elementlarini standartlashtirish orqali tizimning mumkin bo'lgan o’zgarishlarga
moslashishini anglatadi;
-
barqarorlik – bu prinsip shundan iboratki, AIJ tizimiga ichki va tashqi
omillarning ta'siridan qat'i nazar asosiy funktsiyalarni bajarishi kerak. Bu shuni
anglatadiki, uning alohida qismidagi nosozliklar tezda tuzatilishi va tizimning
ishlashi tezda tiklanishi kerak;
-
samaradorlik – ushbu prinsipga muvofiq, AIJdan foydalanish samaradorligini
yuqorida ko'rsatilgan prinsiplarni amalga oshirishning barcha darajalarini
tizimni yaratish va ishlatish xarajatlari bilan bog'liq bo'lgan ajralmas ko'rsatkich
sifatida ko'rib chiqish kerak.
AIJning samarali ishlashi funktsiyalar va yuklamalarni inson va kompyuter
tomonidan ishlaydigan axborotni qayta ishlash vositalari o'rtasida to'g'ri
taqsimlangan taqdirda kerakli natijani berishi mumkin.
Bunday gibrid intellektni yaratish bugungi kunda juda qiyin. Shu bilan birga,
AIJ ishlab chiqishda va ishlatishda ushbu yondashuvning amalga oshirilishi
sezilarli natijalarga olib kelishi mumkin - AIJ nafaqat mehnat unumdorligi va
boshqaruv samaradorligini, balki mutaxassislarning ijtimoiy farovonligini oshirish
vositasiga aylanadi. Bunday holda, AIJ tizimidagi inson etakchi bo'g'in bo'lib
qolishi kerak.
AIJ individual, guruh, jamoaviy bo'lishi mumkin. Guruh va jamoaviy
AIJlariga kelsak, kompyuter tizimining samarali ishlashi uchun mutaxassislar
(xodimlar) AIJning ishini tashkil qilish talablarini kuchaytirishi va bunday tizimda
boshqaruv funktsiyalarini aniq belgilab qo'yishi kerak. Inson-mashina tizimi
bo'lgan AIJ ochiq, moslashuvchan, doimiy rivojlanuvchi va takomillashtirishga
moslashtirilgan bo'lishi kerak. Bunday tizimda quyidagilar ta'minlanishi kerak:
- axborotni qayta ishlash uchun kompyuterlarga mutaxassislarning maksimal
yaqinligi;

---

86
- interfaol rejimda ishlash;
- AIJni ergonomikaning talablariga muvofiq jihozlash;
- yuqori samarali kompyuter;
- muntazam jarayonlarni maksimal darajada avtomatlashtirish;
- mutaxassislarning ijodiy faoliyatini rag'batlantiradigan mehnat sharoitlaridan
ma'naviy qoniqish, xususan, tizimni yanada rivojlantirish;
- mutaxassislarni mustaqil o'qitish imkoniyati.
9.1-rasm. Loyihalovchining avtomatlashtirilgan ish joyi
AIJda yechilagan vazifalarni shartli ravishda quyidagilarga ajratish mumkin:
Informatsion (Axborot) - bunday vazifalar ma'lumotlarni kodlash, tasniflash,
to'plash, tarkibiy tashkil etish, sozlash, saqlash, izlash va etkazib berishni o'z ichiga
oladi. Ko'pincha, axborot vazifalariga arifmetik va matnli belgilar va munosabatlar
(aloqa) ning oddiy hisoblash va mantiqiy protseduralari kiradi. Axborot vazifalari
odatda ko'p vaqt talab etadi va mutaxassislarning ish vaqtining ko'p qismini
egallaydi.
Hisoblash - bu vazifalar formallashtirilishi ham mumkin va to'liq
formallashtirilmasligi ham mumkin. Formalashtirilgan vazifalar rasmiy algoritmlar
asosida hal qilinadi va u ikki guruhga bo'linadi: matematik modellar asosida va
to'g'ridan-to'g'ri hisoblash vazifalari. To'g'ridan-to'g'ri hisoblash vazifalari eng
oddiy algoritmlar yordamida hal qilinadi. Keyinchalik murakkab vazifalar uchun
turli xil matematik modellar talab qilinadi.
So'nggi paytlarda semantik (semantika so’zi yunoncha semantikos so’zidan
olingan bo’lil, bildiruvchi, ifodalovchi degan ma’noni anaglatadi) deb nomlangan
to'liq formallashtirilmagan vazifalarni hal qilish uchun vositalarni ishlab chiqishga
katta e'tibor berilmoqda. Bunday vazifalar juda ko’plab iqtisodiy ob'ektlarni tezkor
boshqarish paytida, ayniqsa to'liq bo'lmagan ma'lumotlar oldida qaror qabul
qilishda paydo bo'ladi.