Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги

IV. Мантиқий квадрат орқали хулоса чиқариш.
Бунда оддий қатъий мулоҳазаларнинг ўзаро муносабатларини (қаранг:
мантиқий квадрат) эътиборга олган ҳолда, мулоҳазалардан бирининг чин ёки
хатолиги ҳақида хулоса чиқарилади. Бу хулосалар мулоҳазалар ўртасидаги
зидлик, қарама-қаршилик, қисман мослик ва бўйсуниш муносабатларига
асосланади.Бу муносабатларнинг тахлилига кўра хулоса чин бўлган қуйидаги
ҳолатларни кўрсатиш мумкин.
1.Асос мулоҳаза ва хулоса чин бўлган : А→I, Е→0.
2.Асос мулоҳаза хато ва хулоса чин бўлган:I→O, O→I
Масалан: А. Ҳамма мустақил давлатлар БМТ га аъзо.
I.Баъзи мустақил давлатлар БМТ га аъзо.
Бевосита хулоса чиқариш усуллари билишда мавжуд фикрни аниқлаб
олишга, унинг моҳиятини тўғри тушунишга, шунингдек, бир фикрни турли хил
кўринишда баён қилишга, янги билимлар ҳосил қилишга имконият беради.
Оддий қатъий силлогизм
Дедуктив хулоса чиқариш аслида силлогизм шаклида бўлади. Силлогизм
қўшиб ҳисоблаш, деган маънони беради. Бу муносабатларнинг тахлилига кўра и
англатади. Бу терминдан мантиқда, одатда, дедуктив хулоса чиқаришнинг кўпроқ
ишлатиладиган тури ҳисобланган оддий қатъий силлогизмни ифода қилиш учун
фойдаланилади. Силлогизм хулоса чиқаришнинг шундай шаклики, унда ўзаро
мантиқий боғланган икки қатъий мулоҳазадан учинчи – янги қатъий мулоҳаза
зарурий тарзда келиб чиқади. Бунда дастлабки мулоҳазалардан бири, албатта, ё
умумий тасдиқ, ёки умумий инкор мулоҳаза бўлади. Ҳосил қилинган янги
мулоҳаза дастлабки мулоҳазалардан умумийроқ бўлмайди. Шунга кўра
силлогизмни умумийликка асосланган хулоса чиқариш, деб атаса бўлади.
Масалан, қуйидаги мулоҳазалар берилган бўлсин:
Ҳеч бир хасис сахий эмас.
Баъзи бойлар хасисдир.
Бу мулоҳазалардан зарурий равишда – «Баъзи бойлар сахий эмас», деган
учинчи мулоҳаза келиб чиқади. Силлогизмнинг таркиби оддий қатъий
мулоҳазалардан ташкил топгани учун у оддий қатъий силлогизм дейилади.