Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги

Оддий ҳукмларда терминлар ҳажми. Оддий ҳукмлардаги терминлар (S ва
P) тушунчалар орқали ифодаланганлиги туфайли уларнинг ҳажмига кўра, ўзаро
муносабатларини аниқлаш мумкин. Ҳукмларда терминлар (S ва P) тўлиқ ёки
тўлиқсиз ҳажмда олинган бўлади. Термин тўлиқ ҳажмда олинганда унинг ҳажми
бошқа терминнинг ҳажмига тўлиқ мос бўлади ёки мутлақо мос бўлмайди
(уларнинг ҳажми бир-бирини истисно қилади). Термин тўлиқсиз ҳажмда олинган
бўлса, унда унинг ҳажми бошқасининг ҳажмига қисман мос келади ёки ундан
қисман истисно қилинади. Оддий ҳукмларда терминлар ҳажми қуйидагича
бўлади:
1. А – Умумий тасдиқ ҳукмларнинг субъекти ҳамма вақт тўлиқ ҳажмда

---

80
олинган бўлади. Предикати эса баъзан тўлиқ, баъзан тўлиқсиз ҳажмда бўлади.
Масалан, «Ҳамма инсонлар тирик мавжудотдир».
Бу ҳукмнинг субъекти – «инсон», предикати – «тирик мавжудот»
тушунчасидир, «ҳамма» – умумийлик квантори. Бу ҳукмнинг субъекти тўлиқ
ҳажмда олинган, чунки унда ҳамма инсонлар тўғрисида фикр билдирилган ва бу
тушунча «тирик мавжудот» тушунчасининг ҳажмига тўлиқ киришади. Унинг
предикати тўлиқ ҳажмда олинмаган, чунки унда тирик мавжудотларнинг бир
қисми – инсонлар ҳақида фикр юритилади. Бунинг доиравий шакли қуйидагича:
(1-чизма).
1-чизма.
2-чизма.
Умумий тасдиқ ҳукмларнинг баъзиларида S ҳам, Р ҳам тўла ҳажмда бўлиши
мумкин. Масалан, «Ҳамма мусулмонлар Ислом динига эътиқод қиладилар» (2-
чизма).
2. Е – Умумий инкор ҳукмларнинг субъекти ҳам, предикати ҳам тўлиқ
ҳажмда олинган бўлади. Масалан, «Ҳеч бир диндор эътиқодсиз эмас». Бу ҳукмда S
– диндорларни, P – эътиқодсизларни ифодалайди, ҳеч бир – умумийлик
кванторидир. Бунда ҳар икки терминнинг ҳажми бир-бирини истисно қилади (3-
чизма).
3-чизма.
3. I – Жузъий тасдиқ ҳукмларнинг субъекти ҳамма вақт тўлиқсиз ҳажмда
олинади, предикати эса баъзан тўлиқ, баъзан тўлиқсиз ҳажмда бўлади. Масалан,
«Баъзи талабалар инглиз тилини билади» деган ҳукмнинг терминлари қуйидагича:
S – талабалар, Р – инглиз тилини биладиганлар, баъзи – мавжудлик квантори. Бу
ҳукмда S ҳам, Р ҳам тўлиқсиз ҳажмда олинган бўлиб, ҳар икки терминнинг ҳажми
бир-бирига қисман мос келади (4-чизма).
+
S
+
P
+
S
+
S
+
P
-
S
-
P
-
P

---

81
4-чизма.
Яна бир мисолни кўрамиз: «Баъзи шифокорлар хирургдир». Бу ҳукмда S –
шифокорлар, Р – хирурглар, баъзи – мавжудлик кванторидир. Ҳукмда субъект
тўлиқ ҳажмда олинмаган, чунки унда баъзи шифокорлар ҳақида фикр
билдирилган, предикат эса тўлиқ ҳажмда олинган, чунки хирургларнинг ҳаммаси
шифокордир. Предикатнинг ҳажми субъектнинг ҳажмига киргани учун у тўлиқ
ҳажмда олинган бўлади (5-чизма).