Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги

Таърифлашга ўхшаш мантиқий усуллар
Билиш жараёнида таърифлашга ўхшаш усуллар ҳам ишлатилади. Улардан
тушунчани таърифлашнинг юқорида биз кўриб чиққан турларини қўллаш мумкин
бўлмай қолганда ёки унга зарурият бўлмаганда фойдаланилади:
а) таърифлашга ўхшаш усуллардан бири тушунчани унга қарама-қарши
бўлган тушунча орқали таърифлашдир. Бу усул билан одатда категориялар
мазмуни очиб берилади. Масалан, «Онг материянинг миямиздаги инъикосидир»;
в) тасвирлашда тушунчанинг мазмуни у акс эттирувчи предметнинг баъзи
ташқи белгиларини кўрсатиш орқали аниқланади. Бадиий асарларда табиат
манзараларини, персонажларнинг портретларини чизиш, содир бўлган бирорта

---

74
воқеанинг баён этилиши тасвирлашга мисол бўлади;
с) тавсифлаш ёрдамида предметнинг баъзи бир муносабатдаги муҳим тур
белгилари кўрсатилади. Бунга мисол қилиб бирорта шахсга берилган
тавсифномани кўрсатиш мумкин.
Тафовутлаш, остенсив таърифлаш каби усуллар ҳам мавжуддир.
Таърифлаш билишда катта аҳамиятга эгадир. У қисқа ҳолда предмет ҳақида
яхлит фикр, тасаввур ҳосил қилишга имкон беради. Лекин предмет ҳақида фикр
юритганда у билан чекланиб қолиш мумкин эмас. У, албатта, билиш жараёнида
бошқа билимлар ёрдамида конкретлаштирилиши, чуқурлаштирилиши зарур. Ана
шундагина тушунча ифода этувчи предмет ҳақидаги тасаввур аниқ, тўлароқ
бўлади.
Синфлар ва кичик синфлар.
Тушунчанинг ҳажмида маълум бир умумий белгига эга бўлган предметлар
тўплами–синф акс этади. Синфни ташкил этувчи предметлар синфнинг
элементлари деб аталади.Синф элементлари чекланган ва чексиз,ноаниқ ёки бўш
бўлади.Синф фақат бир элементдан ҳам ташкил топиши мумкин.
Синфлар билан мантиқий амалларни бажарганда синф элементлари ҳақида
айтилганда фикр умуман синфга таалуқли деб кўрсатилса ва аксинча синфга хос
белги унинг элементларига кўчирилса мантиқий хатога йўл қўйилади.
Математик мантиқда синф тушунчаси тўплам деб аталади. Синфлар
(тўпламлар) кичик синфлар (кичик тўплам)ни ўз ичига олиши мумкин. Масалан;
квадратлар тўртбурчаклар тўпламига кирувчи кичик тўпламдир.
Элементнинг синф (тўплам)га мансублигинингсимволик ифодаси а Є M (ф
м тўпламнинг элементи деб ўқилади). Кичик тўпламнинг тўпламга кириши а С М
кўринишида ифодаланади (а М нинг қисмидир деб ўқилади)
Машқлар
1.Қуйидаги предметлар синфлари учун қайси белгиларнинг умумий,
қайсиларининг якка (индивидуал) эканлигини кўрсатинг:
1.1.Ўзбек тили – тил, ахборот белгилари тизими, она тили, фикрни ифода
қилувчи восита, Ўзбекистон Республикасида давлат тили мақомига эга тил,
туркий тиллар гуруҳига кирувчи тил.
1.2.Мантиқ илми: фан, Арасту асос солган илм соҳаси, тафаккур шакллари ва
қонунлари тўғрисидаги таълимот, фалсафий фан, турли йўналишларга эга,
тараққий этиб борувчи илмий тизим, олий ўқув юртларида ўқитиладиган фан,
грекча «logos» сўзи билан аталадиган фан.
2.Қуйидаги предметлар синфлари учун қайси белгилар муҳим ҳисобланади?
2.1.Онг – борлиқни акс эттиради, инсон миясининг функцияси, идеал ҳолда
мавжуд, ижтимоий ҳодиса, Платон ғоялар дунёси деб атаган соҳа, онгсизлик
ҳодисаси билан ёнма-ён мавжуд, табиат сингари абадий мавжуд эмас, нутқда
реаллашади.
2.2.Ватан – туғилиб ўсган ер, саждагоҳ каби муқаддас жой, аждодларимиз
қурган ва эъзозлаган маданият маскани, душмандан қўриқланадиган ҳудуд.

---

75
3.Қуйидаги тушунчаларнинг мазмуни ва ҳажмини кўрсатинг:
Жамият, инсон, қонун, ғоя, қадрият, маънавият, дин.
Намуна: «Миллий истиқлол мафкураси» тушунчаси мазмунида унинг қуйидаги
муҳим белгилари акс этади:
« – Ўзбекистон Республикаси Конституцияси миллий ва умуминсоний
қадриятлар, демократия тамойилларига асосланади;
– халқимизнинг асрлар давомида шаклланган юксак маънавияти, анъана ва
удумлари улуғ бобокалонларимизнинг ўлмас меросидан озиқланади;
– адолот ва ҳақиқат, эркинлик ва мустақиллик ғоялари ҳамда халқимизнинг
ишонч ва эътиқодини акс эттиради;
– юрт тинчлиги, Ватан равнақи ва халқ фаровонлигини таъминлашга хизмат
қилади;
– жамият аъзоларини, аҳолининг барча қатламларини Ўзбекистоннинг буюк
келажагини яратишга сафарбар этади;
– миллати, тили ва динидан қатъи назар, мамлакатимизнинг ҳар бир фуқароси
қалбида она-Ватанга муҳаббат, мустақиллик ғояларига садоқат ва ўзаро ҳурмат
туйғусини қарор топтиради;
– жамоатчилик қалби ва онгига фикрлар хилма-хиллиги, виждон эркинлиги
тамойилларига риоя қилган ҳолда маърифий йўл билан сингдирилади». (Миллий
истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар.Т.,2000,28-б.).
Унинг ҳажмини эса Ўзбекистонда истиқомат қиладиган, ўз тақдирини шу
замин билан боғлаган ҳар бир кишининг, «Ватаним менга нима берди», деб эмас,
балки «Мен Ватаним равнақи учун нима қиляпман», деган масъулият туйғуси
билан яшаётган кишилар» ташкил этади (қаранг: ўша асар, 28-бет).
4.Қуйидаги тушунчаларга мантиқий тавсиф беринг:
Субстанция, кентавр, норасмий қабул, бахт, гўзаллик, ишсизлик.
Намуна: ўсимлик – умумий, айирувчи, чексиз ҳажмли, конкрет, нисбатсиз,
ижобий.
5.Қуйидаги тушунчалар билан мослик муносабатида бўлган тушунчаларни
топинг:
Олий Мажлис, Амир Темур туғилган жой, тенг томонли тўғри тўртбурчак,
Арасту, «Донишнома» асари муаллифи, тафаккур.
Намуна: «Иккинчи муаллим» – Форобий.
6.Қуйидаги тушунчалар ўртасидаги муносабатларни аниқланг ва уларнинг
доиравий шаклини чизинг:
6.1.Давлат, Ўзбекистон Республикаси, АҚШ.
6.2.Маърифат, жаҳолот.
6.3.Фаросатли киши, бефаросат киши.
6.4.Кимёвий элемент, металл, металл эмаслар.
6.5.Ёшлар, талаба, Ўзбекистон Миллий университети.
7.Қуйидаги ҳолларнинг қайсиларида умумлаштириш амали тўғри бажарилган?
7.1. Тарих – объектив жараён – борлиқ.

---

76
7.2. Театр – маънавият – жамият.
7.3. Дин – қадрият – бойлик.
7.4. Жиноят – терроризм – халқаро терроризм.
7.5. Формал мантиқ – мантиқ – фан.
8.Қуйидагиларда тушунчаларни чегаралаш амали тўғри бажарилганми?
8.1. Аллома – ислом дунёсида машҳур зот – Ал-Бухорий.
8.2. Маърифатпарвар – жадид – Чўлпон.
8.3. Илм – юлдузлар ҳақидаги илм – илми нужум (астрология).
8.4. Қонунчилик – Конституция – Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.
9.Қуйидаги тушунчаларни ўзингиз танлаб олган асослар бўйича бўлинг:
Ватан, мафкура, таълим, тарбия, дунёқараш, фан, жиноят, жазо.
10.Қуйидаги бўлиш амалларининг қайсилари нотўғри бажарилган ва уларнинг
сабаби нимада?
10.1.Ўзбекистон Миллий университети 15 та факультетга бўлинади.
10.2.Онг индивидуал онг ва ижтимоий онгга бўлинади.
10.3.Қонунлар динамик қонунлар, статистик қонунлар ва жамият қонунларига
бўлинади.
10.4.Давлатлар республика, конституцион монархия, абсолют монархияга
бўлинади.
10.5.Корхоналар банкрот корхоналар ва банкрот эмас корхоналарга бўлинади.
11.Қуйидагиларни таърифлашнинг қайси турига мансуб эканлигини аниқланг:
11.1. « ...Зардуштни етиштирган ўлка номини Арианем Войчах деб атаган.
Бунинг маъноси «Орийлар яшайдиган макон». Кейинчалик бу Аҳамонийлар ёки
парфияликлар тилида – нахвавайча тилида «Хо-орий-замин» ёки «Хо-орий-зем»
шаклида қўлланилган» (яъни Хо – улкан, катта; Орий – орий; зем – замин, ер,
тупроқ, ўлка, маскан). (Тоҳир Карим. Муқаддас «Авесто» изидан. Т., Чўлпон,
2000, 116-бет.)
11.2. Миллий истиқлол мафкураси халқни – халқ, миллатни – миллат этадиган,
унинг 
шаъну 
шарафи, ор-номуси, ишонч-эътиқодини 
ифодалайдиган,
жамиятимизнинг ўзига хос тараққиёт йўли, турмуш тарзи, туб манфаатларига
таянган ҳолда муттасил ривожланиб, такомиллашиб борадиган ғоялар тизимидир
(И.Каримов).
11.3. «Миллий ғоя миллат тафаккурининг маҳсулидир» (Миллий истиқлол
ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т.,2000, 6-бет).
11.4. «Иймон – пайғамбар зикр этмиш ҳукмларни тил билан айтиб, дил билан
тасдиқлаб, жон-тан ила унга амал қилмоқликдан иборат» (Имом Ғаззолий.
Охиратнома («Эй фарзанд» рисоласи). Т.,1994,5-бет).
12. Қуйидаги таърифлар тўғрими? Агар хато бўлса, сабаби нимада?
12.1. Жиноятчи – жиноят содир қилган кишидир.
12.2. Инсон олди-сотди ишларини бажаришга лаёқатли ҳайвондир (Ал-
Форобий).
12.3. Фотон – тинч ҳолатда массага эга эмас заррачадир.

---

77
12.4. Бола қалби тоза тахтага ўхшайди, унга ҳар қандай тасвирни осонликча
чизиш мумкин (Давоний).
12.5. Миллат – кишиларнинг нисбатан турғун тарихий бирлиги.
13. Қуйидаги тушунчаларга номинал таъриф беринг: демократия, алгоритм,
мифология, дин, атом.
14. Қуйидаги тушунчаларга реал таъриф беринг: оила, ахлоқ, санъат, ҳақиқат,
фуқаролик жамияти, ислоҳот, мафкуравий бўшлиқ, экологик бўҳрон.