Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги

Нозидлик қонуни
Инсон тафаккури аниқ, равшан бўлибгина қолмасдан, зиддиятсиз бўлиши
ҳам зарур. Зиддиятсизлик инсон тафаккурига хос бўлган энг муҳим хислатлардан
биридир. Маълумки, объектив воқеликдаги буюм ва ҳодисалар бир вақтда, бир
хил шароитда бирор хусусиятга ҳам эга бўлиши, ҳам эга бўлмаслиги мумкин эмас.
Масалан, бир вақтнинг ўзида, бир хил шароитда инсон ҳам ахлоқли, ҳам ахлоқсиз
бўлиши мумкин эмас. У ё ахлоқли, ё ахлоқсиз бўлади.
Бир вақтнинг ўзида бир предметга икки зид хусусиятнинг тааллуқли

---

55
бўлмаслиги тафаккурда нозидлик қонуни сифатида шаклланиб қолган. Бу қонун
фикрлаш жараёнида зиддиятга йўл қўймасликни талаб қилади ва тафаккурнинг
зиддиятсиз ҳамда изчил бўлишини таъминлайди.
Нозидлик қонуни айни бир предмет ёки ҳодиса ҳақида айтилган икки ўзаро
бир-бирини истисно қилувчи (қарама қарши ёки зид) фикр бир вақтда ва бир хил
нисбатда бирданига чин бўлиши мумкин эмаслигини, ҳеч бўлмаганда улардан
бири, албатта, хато бўлишини ифодалайди. Бу қонун «А ҳам В, ҳам В эмас бўла
олмайди» формуласи орқали берилади. Мулоҳазалар мантиғида бу қонун
қуйидаги формула орқали ёзилади ¥x(P(x)*P(x)), яъни ҳар қандай (х) мулоҳаза
учун р(х) ва унинг инкори биргаликда чин бўлмаслиги тўғридир.
Нозидлик қонуни қарама-қарши ва зид мулоҳазаларга нисбатан
қўлланилади. Бунда қарама-қарши мулоҳазаларнинг ҳар иккаласи ҳам бир вақтда
хато бўлиши мумкин; ўзаро зид мулоҳазалар эса, бир вақтда хато бўлмайди,
улардан бири хато бўлса, иккинчиси албатта чин бўлади. Қарама-қарши
мулоҳазаларда эса, бундай бўлмайди, яъни улардан бирининг хатолигидан
иккинчисининг чинлиги келиб чиқмайди. Масалан: “Арасту — мантиқ фанининг
асосчиси” ва “Арасту — мантиқ фанининг асосчиси эмас” — бу ўзаро зид
мулоҳазалардир. Бу зид мулоҳазаларнинг ҳар иккаласи бир вақтда хато бўлмайди.
Улардан биринчиси чин бўлганлиги учун, иккинчиси хато бўлади. Ўзаро қарама-
қарши бўлган “Бу дори ширин” ва “Бу дори аччиқ” мулоҳазаларининг эса
иккаласи бир вақтда, бир хил нисбатда хато бўлиши мумкин.