Шахарлар ва кишлоклар гео-узб

5 

Shaharlarning genetik tiplari 

(2-soat) 

REJA: 

1. Shaharlarning genetik tiplari va sinflari 

2. Poytaxt shaharlar, ularning asosiy mezonlari va vazifalari  

3. Dunyo davlatlarida poytaxt shaharlarning mauammolari 

 

Shaharlar  ma`lum  sabab,  omil  asosida  vujudga  keladi.  Ularning  paydo 

bulishi  qulay  geografik  urin  bilan  bir  qatorda  turli  hil  qazilma  boyliklarni  qazib 

olish,  ilmu-fan,  rekreatsiya,  savdo-sotiq,  sanoat  tarmoqlari,  transport  kabilarning 

rivojlanishi  bilan  bog`lik.  Shahar  hosil  qiluvchi  tarmoqlarning  eng  muhim 

xususiyati  shundaki,  ularning  axamiyati,  ta`sir  doirasi  mazkur  axolini 

manzilgoxidan chetga chiqadi. 

Qadimda  shaharlar  savdo-sotiq  va  xunarmandchilik  negizida  paydo 

bo`lishgan.  Keyinchalik  bunga  eng  ko`p  sanoat  va  transport  sababchi  bo`lgan. 

Qazilma  boyliklar  asosida  shakllangan  shaharlarni  ilmiy  adabiyotlarda  «resurs 

shaharlar»  deb  ham  yuritishadi.  Bunday  Shaharlar,  odatda,  o`z  atrofii,  qishloq 

joylar bilan kam bog`langan bo`ladi. 

Shaharlarning  aksariyati  bizning  sharoitimizda,  ya`ni  dexkonchilik 

rivojlangan  mamlakatlarda,  qishloqlar  asosida  tashkil  etiladi;  ular  muayyan  talab 

darajasiga  etganlaridan  so`ng  qonuniy  ravishda  bu  rasmiy  maqomni  olishadi. 

Shaharlarning  bunday  genetik  xususiyatlari  urbanizatsiya  jarayonining,  ayniqsa, 

qishloq urbanizatsiyasining «sharqona» rivojlanishidan darak beradi. 

Shaharlar  kelib  chikishiga  qarab,  «yangi»  va  «eski»  shahar  bulishi 

mumkin.  Biroq  bu  tushunchalar  nisbiydir.  Sabab  yakingacha  biz  sobiq  shurolar 

davrida  vujudga  kelgan  shaharlarning  barchasini  «Yangi  shaharlar»  guruxiga 

kiritar  edik.  Hozir  esa  yangi  shaharlarni  mustaqillik  davri  bilan  belgilash 

to`g`rirokdir. 

Biroq,  aholii  manzilgoxining  yuridik  ravishda  shahar  maqomiga  ega 

bo`lishi uning hakikiy yangiligini ifodalamaydi. Chunki bunday aholi yashaydigan 

joylar  qadim-qadimdan  mavjud.  Masalan,  Chust  shaxri  so`nggi  marta  shahar 

unvonini rasmiy ravishda 70-yillarda oldi, vaholanki uning real tarixi bir necha yuz 

yilliklarni o`z ichiga oladi. Xuddi shunday, Gijduvon, Piskent, Nurota, Rishton va 

hokazolar ko`p yillik tarixga ega. 

Aslini olganda, yangi shahar deyarli «bush» joyda, yakinda barpo bo`lgan, 

arxitektura  qurilishi,  obodonchiligi  bilan  ajralib  turadi.  Shu  bilan  birga  eski 

qishloqlarning  yangi  yirik  qurilishi  tufayli  o`z  kiyofasini  tubdan  o`zgartirishi, 

axolii  sonini  bir  necha  marta  kupaytirishi  ham  uning  yangi  shahar  deb  atalishiga 

asos bula oladi. 

Shaharlarning  kelib  chiqishi,  ularning  genetik  xususiyatlarini  o`rganish 

tarixiy  yondashuvni  talab  qiladi.  Ana  shunday  tarixiy  tahlil  yordamida  ularning 

utmishi  va  hozirgi  holati  baholanadi.  Bu  esa,  o`z  navbatida,  shaharlarni  bashorat 

kilishga (prognozlashga) ilmiy asos bo`lib xizmat kiladi. 

---