Шахарлар ва кишлоклар гео-узб

11 

O

`zbekiston shaharlarining klassifikatsiyasi va tipologiyasi  

(2-soat) 

REJA: 

1. O`zbekiston shaharlar va qishloqlarini klassifikatsiyalash  

2.  Suvg`oriladigan  dehkonchilik  vodiylarida  shaharlarning  murakkab 

xududiy yuzaga kelishi   

 

 

Hozirgi  vaqtda  mamlakatlarning  milliy  va  mintaqaviy  iqtisodiyotini 

rivojlantirishda  shahar  joylarning  ta`siri  sezilarli  darajada  ortib  bormoqda. 

Zamonaviy  shaharlar  qishloq xo`jaligi  bilan  bog`liq  bo`lmagan  aholining  yashash 

joyi bo`lib, ilm-fan, madaniyat, bank-moliya, savdo, sanoat, malakali ishchi kuchi, 

yaxshi rivojlangan infratuzilma markazlari sifatida namayon bo`ladi.  

 

Ma`lumki shaharlarning ikki asosiy shahar hosil qiluvchi va shaharga xizmat 

qiluvchi  (ikki  yo`lovchi  transporti,  shahar  aholisiga  xizmat  qiluvchi  tarmoqlar) 

funktsiyalari  mavjud.  Shahar  hosil  qiluvchi  omillarga  transport,  ilmu-fan,  dam 

olish  maskanlari,  bank-moliya,  har  hil  foydali  qazilmalari  konlari,  turizm  kabilar 

kiradi. Ular orasida tabiiy sharoit va resurslar omili eng muximi bo`lib, Ushbu omil 

asosida shakllangan shaharlar «resurs shaharlar» deb ataladi.  

 

O`zbekiston  xududlari  turlicha  tabiiy  –  resurs  sharoitga  ega.  Ulardan 

foydalanish  ham  mintaqalalar  doirasida  bir-biridan  farq  qiladi.  Jumladan, 

respublika Janubida joylashgan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan tarkib 

topgan  Janubiy  iqtisodiy  rayon  o`zining  tabiiy  resurslari  bo`yicha  mamlakat 

iqtisodiyotida  o`ziga  hos  mavqega  ega.  Ushbu  mintaq  O`zbekistonda  yoqilg`i 

mahsulotlari  (neft,  tabiiy  gaz,  gaz  kondensati,  ko`mir),  oltingugurt,  turli  tuzlar, 

qurilish  materiallari,  farmatsevtika  hom  ashyosi  va  shifobaxsh  mineral  suvlarga 

boyligi bilan ajralib turadi.  

 

Iqtisodiy  rayon  doirasida  Qashqadaryo  va  Surxondaryo  viloyatlari  tabiiy 

resurslar  bilan  ta`minlanganlik  hamda  ulardan  foydalanish  darajasiga  ko`ra  bir-

biridan  keskin  farqlanadi.  Binobarin  bunda  ustunlik  Qashqadaryo  viloyati 

foydasiga  bo`lib,  voha  ayirim  tabiiy  xom  Ashe  resurslarini  qazib  olish  (asosan 

uglevodorodli  birikmalar)  bo`yicha  nafaqat  mintaqada,  respublikada  ham  asosiy 

o`ziga  hos  «lokomotiv»  hisoblanadi.  Masalan,  mamlakatda  qazib  olinayotgan 

neftning 80 foizi, tabiiy gazning 92 foizi, oltingugurtning deyarli 100 foizi Ushbu 

xudud zimmasiga to`g`ri keladi. Toshg`uzor-Boysun-Qumqo`rg`on temir yo`lining 

foydalanishga  topshirilishi  natijada  Dehqonobod  tumanidagi  kaliy  tuz  konlarini 

o`zlashtirish imkoniyati to`g`ildi.  

 

Hozirgi kunda ushbu kon bazasida O`zbekistonda yagona kaliy zavodi barpo 

etilmoqda,  mazkur  ishlab  chiqarish  ob`ekti  esa  viloyatning  milliy  iqtisodiyotidagi 

rolini yanada oshirishga xizmat qiladi. 

 

 

 

 

---

  

Shu jumladan: 

Janubiy iqtisodiy rayon 

Surxondaryo viloyati  

Qashqadaryo viloyati 

Shahar joylar 

Aholisi  

Shahar joylar 

Aholisi  

Shahar joylar 

Aholisi  

 

Soni  

Foizda  

Ming 

k 

foizda 

Soni  

Foizd

a  

Ming k 

foizda 

Soni  

Foizda  

Ming k 

foiz

da 

Jami shahar va 

shaharchalar 

31 

100,0 

983,0 

100,0 

15 

100,0 

376,3 

100,0 

16 

100,0 

606,7 

100,

0 

Shu jumladan, aholisi bo`yicha (ming kishi) 

3-4,9 

1 

3,2 

4,2 

0,4 

1 

6,7 

4,2 

1,1 

- 

- 

- 

- 

5-9,9  

7 

22,6 

48,3 

4,9 

3 

20,0 

16,2 

4,3 

4 

25,0 

32,1 

5,3 

10-19,9 

8 

25,8 

106,4 

10,8 

5 

33,3 

66,9 

17,8 

3 

18,8 

39,5 

6,5 

20-49,9 

10 

32,2 

258,4 

26,3 

4 

26,6 

94,4 

25,1 

6 

37,5 

164,0 

27,0 

50-99,9 

3 

9,7 

221,4 

22,5 

1 

6,7 

69,3 

18,4 

2 

12,5 

152,1 

25,1 

 

2 

6,5 

344,3 

35,1 

1 

6,7 

125,3 

33,3 

1 

6,2 

219,0 

36,1 

 

Surxondaryo  viloyatining  janubiy  mintaqadagi  o`rnini  neft`,  tabiiy  gaz,  ko`mir 

(rspublikadagi  jami  toshko`mirni),  turli  qo`rilish  materiallari  (ohak,  granit,  gips, 

shag`al), tabiiy mineral buloqlar, dorivor giyohlar, turizm va rekreatsiya resurslari 

belgilab  beradi.  Lekin  vohada  tabiiy  resurslaridan  foydalanish  ko`rsatkichlari 

ancha  past.  Bunga  avvalo  viloyatning  geografik  o`rni  (mamlakatning  eng 

janubida),  orografik  (asosiy  foydali  qazilmalar  tog`li  xududlarda)  kabi  tabiiy 

noqulayliklar  bilan  birga  transport  infratuzilmasining  sust  rivojlanganligi,  siyosiy 

strategik nuqtai nazardan nomaqbul joylashishi ham ta`sir etib kelgan.  

 

Toshg`uzor-Boysun-  Qumqo`rg`on  temir  yo`li  viloyatni  respublika  yaxlit 

transport tizimiga  qo`shilish imkonini  berdi.  Ushbu  temir  yo`l  Surxon  vohasining 

tog`  tumanlaridagi  turli  mineral  resurslarni  o`zlashtirish  va  iqtisodiyotda 

foydalanish,  buning  natijasida  Yangi  aholi  manzilgohlari  (shahar  va 

shaharchalar)ning  vujudga  kelishida,  aholi  bandligini  oshirishda,  qo`shni 

Qashqadaryo  bilan  iqtisodiy,  madaniy  –ma`rifiy  aloqalarni  yanada  yuksaltirishda, 

shu asosda ularni yagona iqtisodiy rayon bo`lib shakllanishida mo`him o`rin tutadi.  

 

Janubiy mintaqa O`zbekistonda shahar aholisi eng kam bo`lgan xududlardan 

biri  hisoblanadi.  2007  yilda  respublikada  o`rtacha  urbanizatsiya  darajasi  35,9  % 

bo`lgani holda, iqtisodiy rayonda bu ko`rsatkich 22,2 foizga (Qashqadaryo 24,6%, 

Surxondaryoda 19,2%) teng bo`ldi. Mintaqa shaharlar to`ri va tizimini shakllanish 

nuqtai  nazaridan  qaralganda,  u  1989  yilga  nisbatan  deyarli  o`zgarmagan. 

Mustaqillik yillarida faqatgina shaharchalar sonida o`zgarishlar ko`zatildi. (6 tadan 

11 taga ko`paygan). Hozirgi vaqtda mazkur hududda 31 ta joylar mavjud. Shundan 

Surxondaryo  viloyati  hissasiga  to`g`ri  kelgan.  Vohalanki,  so`nggi  aholi  ruyxatida 

iqtisodiy  rayonda  shaharliklar  655,2  ming  nafarni,  Qashqadaryo  viloyatida  413,5 

ming va Surxondaryo viloyatida 241,6 ming kishini tashkil etgan edi. Shuningdek, 

Surxon  va  Qashqa  vohasi  aksariyat  shahar  va  shaharchalaridagi  aholi  tug`ilishi, 

turmush  tarzi  va  boshqa  bir  qancha  ko`rsatkichlari  bo`yicha  qishloq  joylardan 

deyarli  farq  qilmasligi,  to`liq  sanoatga  iqtisoslashgan  shaharlarning  yo`qligi 

(Muborak shahridan tashqari) bilan tavsiflanadi.  

 

Bugungi  kunda  Janubiy  iqtisodiy  rayonda  aholisi  3-20  ming  bo`lgan  o`n 

oltita  (Hurriyat,  El`bayon,  Do`stlik,  Qoqaydi,  Qashqadaryo,  Miroqi,  dehqonobod, 

Sariq,  Eski-Yakkabog`,  Sariosiyo,  Angor  shaharchalari  va  Tolimarjon,  Yangi  –

Nishon,  Qumqo`rg`on,  Shorg`un,  Beshkent),  20-50  minglik  o`nta  (Chiroqchi, 

Jarqo`rg`on, Sho`rchi, G`uzor, Yakkabog`, Boysun, Muborak, Sherobod, Qamashi, 

---

Kitob),  50-100  ming  kishilik  (Denov,  Koson,  Shaxrisabz),  aholisi  100  ming 

kishidan ortiq viloyatlarining ma`muriy markazlari Qarshi (219,0 ming) va Termiz 

(125,3  ming)  shaharlari  bor.  Ushbu  shaharlarning  genetik  kelib  chiqishi  turli 

tuman:  Shahrisabz,  Qarshi,  Denov,  Termiz,  Kitob,  Yakkabog`,  Qamashi,  G`uzor 

kabi  shaharlarning  o`rnida  aholi  qadimdan  yashab  kelgan.  XX  asrda  tabiiy 

resurslardan  ishlab  chiqarishda  foydalanish  va  keng  mikyosdagi  yangi  erlarni 

o`zlashtirishnatijasida  ko`plab  shaharlar  bunyod  etildi.  Jumladan,  Koson, 

Beshkent,  Yangi-Nishon,  Tolimarjon,  Sherobod,  Sariq,  Angor  qo`riq  erlarni, 

Muborak,  shorg`un,  Boysun,  Jarqo`rg`on,  Soriosiyo,  Qoqaydi,  El`bayon  foydali 

qazilmalarni,  Miroki  Qashqadaryo  rekreatsiya  resurslarini  o`zlashtirish  mahsuli 

hisoblanadi.  

 

Kelajakda  iqtisodiy  rayon  tabiiy  resurslaridan  foydalanish  natijasida 

Qashqadaryo  viloyatida  Nuriston  (IES),  Kengsoy  (Sho`rton  gaz  Kime  majmui), 

surxondaryo  viloyatida  To`palang  (GES  va  suv  ombori)  shahar  tipidagi  aholi 

manzilgohlari  vujudga  kelishi  mumkin.  Chunki,  ushbu  joylarda  shahar  hosil 

qiluvchi  bir  qancha  omillar  (transport,  sanoat,  aholiga  xizmat  ko`rsatuvchi 

tarmoqlar)  rivojlanish  bosqichida.  Shuningdek,  Toshg`uzor-Boysun-Qumqo`rg`on 

temir  yo`li  xududidagi  konlarni  o`zlashtirish,  tog`li  xududlaridagi  rekreatsiya  va 

turizm manbalaridan foydalanish asosida yangi resurs shaharlari shakllanadi.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---