N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I h a y d a r o V f. I

id,  ego, 
super 
t’t;o  atam ala rin i  kiritdiki,  ular turli  psixik   insta nsiyala rni  ifodalaydi.
Psixik aning  m a n a   s h u n d a y   uch  k o 'r i n is h g a   -   id,  eg o  va  su p e r  egola rga 
b o ’linishi  b o s h q a   su p e r  a n a li ti k la m in g   (M a s a la n .  fr an su z  psixoanalitigi  Jak  Lakan 
1966)  s h u n in g d e k ,  tan  falsafasi  vakillari  to m o n id a n   qars h ilik k a  uchradi.  P opper  bir 
kuni  bunday  b o 'li n is h   G o m e r   to m o n id a n .  O lim p   to g 'i d a   y a s h o v c h i la r 
haqid ag i 
afs o n alar  kabi  ilmiy  m a v q e g a   ega  degan  edi.
Z.Fre vd  to m o n id a n   m ental  apparatni  tu shunishni  biz  m e ta p six o lo g ik   pozitsiva 
sifatida  talqin  qilishni  afzal  k o 'r a m i z .  Bu  esa  b iz ga  u n in g   odam n i  o 'rg a n is h d a g i 
nuqtai  nazarini  tavsiflash .  un in g   klinik  a m a liv o td a   an iq lag an   h o d is a la r  kon septual 
karkasini  an iq l a s h g a  ha ra k a t  q ilis h im iz d a   y o rd a m   beradi.  E p iste m o lo g ik   ata m ala rid an 
toydalanib .  biz  bu  m e t a p s i x o lo g i k   kark a z   psix o an aliz  " t a d q iq o t  dasturi” ning 
m arkaziv   q is m i d a   deb  ay ta  ola m iz .  A y n a n   m a n a   shu  m ental  appara t,  men tal  q u v v a t 
va  in stinktlar  g 'o y a s i   y o r d a m i d a   Z .F re y d   irratsional  q o ’rqinch  va  m iy a g a   o ' m a s h i b  
q olgan  h a rak atlarg a  qarshi  k u ra s h d a   ratsional  dallillar  ojiz  ekanin i  tu s h u n tirm o q ch i 
bo'ldi.  Biz ning  in stinktlarim iz ,  tashqi  o la m g a   m u n o s a b a ti m i z   v a   v ijd o n im iz   “ ichki 
o v o z ”  o 'rt a s id a g i  nizoni  tu s h u n ish   uchun  u  bizning  m ental  h a y o ti m i z   (id,  e go  va 
super  ego)  m odelin i  ishla b  chiqdi.  Z .F re y d   bu  o 'r i n d a   tu s h u n ch alar,  m o h iy atlar  va 
t o 'q i b   chiq arilgan  narsa  c h e g a r a s id a   ish  yuritdi.  A v v a lo   u n in g   m ental  h ayotim izga 
b o 'l g a n   o ' z  qarashla rini  q a n d a y   b ay o n   qilganin i  k o 'r i b  chiq aylik .
“ M a k o n d a   jo y l a s h g a n ,  o n g   hodisala ri  faqat  m u a y y a n   n u q ta d a   sharoitlarda 
b elg ila ydigan  hay ot  ehtiyojlari  a so s id a  ratsional  tu zilm alas h tirilg an ,  rivojlangan
66

---

psixik   ap p arat  t o 'g 'r i s i d a   biz  qabul  qilgan  faraz  bizga  boshqa  har  q anday  fan, 
masala n,  fizika  p o y devoriga  o 'x s h a s h   psixolo giya  povdevorini  yaratish  im konini 
berdi” .
K o 'r i n i b   turg anid ek,  Z.F reyd  psixoanalizni  fizika  kabi  ko'rad i.  Bunday  talqin 
un in g   b a ’zi  tayanch  m etopsixolo gik  tahlillari  bilan  bog'liq.  U  mental  hayotni  mental 
ku c h la r  v a   men tal  quvvat  bilan  dete rminatsiya  qilinadigan  hodisa  sifatida  tu shunadi. 
D em ak,  u  psixoanaliz tabiiy  fan  deb  aytishi  mumkin.
Mental  kuchia r  va  mental  quvvat 
en g  qadim gi  mental  soha  b o 'lg a n   idda 
topilishi  m um k in .  U  inson  instinktlarining 
mental  jihatlariga  ega. 
Freyd  idni 
■‘sharaqla b  q a y n a b   turgan  c h o y n a k "k a   o'xshatadi.  Bizning  in stinktlarimiz  har  doim  
bizning  ehtiyojlarimiz ni  qondir ishga  intiladi.  Ular  lazzat  tamoyili,  deb   ataladigan 
narsaga  b o 'y su n a d ila r.  Idning  individni 
faollashtiradigan  boshqa  funksiyalari  ham 
m avjud. 
Ular  oldingi  siqib  chiqarilgan,  biroq  odam ni  faollashtirishda 
d avom  
eta yotgan  g 'o y a l a r  
harakatla r  va  tu v g 'u l a m i  “ xotirlash ”  haqid a  gap   yuritadi.  Bu 
funksivalar  m antiqiy  tashkil  etilm agan  holda  harakat  qiladi.  Ular  mantiqiy  emas. 
Biroq  m u ay y an   m a ’n o d a   baribir  inson  ongig a  kirishadi:  sabab  va  oqibatlarni 
tu shunm asak,  ular  bizni  hara katga  undaydi,  depres siya  holatiga  olib  keladi  yoki  xayol 
va  fantaziyalarni  keltirib  chiqaradi.  S H unday  qilib,  ongsizlik  iddagi  oliy  mental  sifat 
his oblanadi.
Psixoanalizdagi  eng  m uhim   holatlar ju m la s ig a   ongsizlik  yoki  iddagi  ja r a y o n la r 
bizning  ongli  hayotim izni 
boshqar uvchi  qonunla rdan 
farq  qiladigan  b oshqa 
q o n u n la r g a   b o 'y su n ish i  haqidagi  farazlardir.  Z.Freyd  bu  “q o n u n larn i’'  birlamchi 
ja r a y o n la r  deb   ataydi.  Tush  ishini  m u h o k a m a   qilishimiz  ongsizlikda  y uz  berav otgan 
ja r a y o n l a m i n g   g'alati  va  chalkash  xusus iyatlariga  ishora  qiladi.  M asala n,  undagi 
qaram a-qars hiliklar ayniy at  sifatida talqin  qilinadi.
Tashqi  olam n in g   ta'siri  tufayli  id  unikal  taraqqiy otnin g 
boshdan  kechirdi. 
U n d a  id  va  tashqi  olamni  o 'z a r o   b o g 'la b   turuvchi  m uayyan  mental  soha  paydo  b o'ld i. 
Mental  h ayotn ing  bu  sohas ini  Z.Fre yd  ego  deb   atadi.  Egonin g  eng  m uhim   vazifasi  - 
o 'z in i  saqlash.  Bundan  tashqari  u  ehtiyojlami  xavfsiz  qondirishni  ham  t a ’minlash 
kerak.  Ego  instinktlarni  siqib  chiqarish  yoki  to'xtatib  turish  t o 'g 'r i s i d a   qaror  qabul 
qiladi.  U  reallik  ta m oyiliga  b o 'y su n a d i.  D em ak  ego  idning  talablari  va  tashqi  dunyo 
o 'rta sid a   vositachi  bo'lishi  kerak.  Ego  kuchsiz  va  kam   rivojlangan  paytida  o ' z  
oldidagi  vazifalarni  u  hech  qiy nalm asdan  bajaradi.  Instinktlarimizning  talablari  va 
tashqi  olam   talablari  tr a v m a g a   olib  kelishi  m um kin .  N o c h o r  eg o  keyinchalik  o 'ri n s iz  
b o 'li b   qolishi  m u m k in   b o 'lg a n   siqib  chiqar ishlar  y ordam ida  o'zini  m uxofaza  qiladi. 
A n a  shunday  siqib  chiq arishlard a  ego  su per eg odan   yordam   oladi.
Z .F reyd  bir  n echa  marta   s u b ’yekt  o 'z ig a   o b 'y e k t  sifatida  qaray  olishi  va  shu 
as osda  o 'z i g a   nisbatan  ta nqidiy  va  s o g 'l o m   (judmental)  ustanovkala r  ishlab  chiq ishga 
hayrat  bilan  qa ra gan  edi.  Bunday  qobiliyat, 
deb  o 'y la g a n   edi  u,  egonin g  b oshqa 
qo biliy atla rdan  keyin giro q  bosqichda  paydo  bo'la di.  U  bolalardagi  ijtimoiylashuv 
ja r a y o n la r d a   asta  sekin  paydo  b o'ladi.  Super  ego  ota-onala r  m e'y o rlari  va  ideallarini 
ang la m a sd a n   internarizatsiya  (o'zlashtirish)  natijasidir.  Bir  m u n ch a  kengroq  m a 'n o d a  
ja m iy a t  va  a n ’an a  o 'z la r in i n g   axloqiy  hokimiyatini  biz  vijdon  deb  ataydigan  narsa 
y o rd am id a  am a lg a   oshiradi.  Aytish  m um kin ki,  super  ego  egoni  nazorat  qilib  turadi, 
unga  "tavsiyala r"  berib  turadi  va ja z o la sh   bilan  " p o 'p i s a ”  qiladi.  Super  egonin g  faqat
67

---

o ' z   h atti- hara katlari  t o 'g ' r i s i d a   em as ,  xattoki  fikrlari  va  xo hishla ri  t o 'g ' r i s i d a   ham  
h is o b o t  berishini  talab  qiladi.  D e m a k ,  s u p e r   e go  ego  h is o b g a   olishi  lozim  boMgan 
u chin chi  kuchdir .  Z .F re y d n in g   v ijdon  nazariyasi  t o ‘g ‘ri  va  n o t o 'g 'r i   haqid agi  t u g ‘ma 
y oki  m u tla q   tas av v u rla r  b o 'l i s h i   m u m k in lig in i  in kor  qiladi.  S H u   n azariyadan 
f o y d a la n ib ,  Z .F re y d   X u d o   haq id ag i  g ' o y a   b o la n in g   o tas ig a  pro v ek s iy asin in g   natijasi, 
d e g a n   x u lo s a g a  keldi.
M a s h h u r   topografik   m od eln i  rivojlan tiris h g a  harakat  qilib,  Z .F re y d   “ d i n a m ik ” 
nuqta i  naz arini  ta k lif  qildi.  U  Z .F r e y d   fikricha,  bizning  m ental  h a y o tim iz   kuchla ri 
o ‘y i n n i n g   natijasi  b o 'l g a n   m e n ta l  n iz oiarni  tu s h u n is h   u c h u n   m u h im d ir.  U lar  q a n d a y  
is hla yotganin i  tu s h u n a   b o sh l a g a n im iz d a n   keyin   biz  men tal  hodis alarga  d in a m ik  
q aras hni  shaklla ntiram iz .  Z .F re y d   t a ’kid lash ich a,  biz   xulqni  insonni  turli  to m o n la r g a  
t o r ta y o tg a n  
tam o y illar 
o ’rtasidag i 
k elishuv 
deb 
bilsak, 
bu 
ku ch larni 
i d en tifik atsiy alash g a  a so s la n g a n   d in a m ik   y o n d a s h u v   asos ida  tahlil  qilinishi  lozim, 
d e b   his o b lag an   k o 'rin ad i.
B o s h id a   d in a m ik  
nuqtai  naz a r 
inson  instinktlariga  a lo q a d o r  edi.  Biroq  u 
s h u n c h a l ik   k o ‘p  o 'z g a rish la r n i  b o sh d a n   k echir dik i,  endi  u  dastlabki  k o n se p s iy a n in g  
rivojimi  yoki  unin g  o 'r n i g a   k e lg a n   yangi  k o n s e p s iy a   ekanligi  h a r  doim   h a m   ravshan 
e m as .  Z .F re y d   k o 'p i n c h a   instinktlar  t o ' g ' r i s i d a   kelib  chiq ish i  som atik  b o 'l g a n   mental 
tasavvurla r.  deb  fikr  vuritg an .  Instinktla r  ch e k siz   k o ' p   m a q s a d la r g a   ega  bo'lishi  va 
ular  o 'z a r o   n iz o g a   kirishishi  m u m k in .  Biroq  u larning  n a m o y o n   b o 'lish i  ijtimoiy  yoki 
m a d a n iy   j i h a t g a   ega  b o 'lish i  kerak:  o d a m l a r   h a m m a  j o y d a   ham   ochlik  hissini  sezadi, 
biroq  uni  q a n d a y   qond irish   ijtimoiy  d e te r m i n a ts i y a   qilinadi.
Z .F re y d   o 'z i n i n g   keyin gi  asarlarid a  hayot  instinkti  (eros)  va  o 'l i m   instinkti 
(tanato z)ni  bir-b irid an  farqladi.  U n in g   ta 'k i d la s h i c h a ,  bu  ikki  aso siy   instinkt  g ' o y a  
y u n o n   fa y lasu flarig a  ham   m a ' l u m   edi.  A lo h id a   o 'l i m   instinkti  h a q id a   Z .F re y d n in g  
g 'o y a s i   psixoanalitik  do iralard a  qattiq  q a rs h iiik k a   d u ch   keldi  va  hozir  h a m   u  haqda 
m u n o z a r a la r   d a v o m   etm o q d a. 
Z .F re y d   ilmiy  is te ’m o l g a  
o 'l i m   instinktini  kiritar 
ekan,  a g re s siy a   va  urushla r  kabi  hodisalarni  izohlam oqchi  b o 'ld i . 
U ning  y a n a  
t a 'k i d la s h i c h a ,  seksual  a g re s siy a n in g   h a d d a n   tashqari  b o 'lish i  o 'y n a s h n i  o ' z   ehtirosi 
p r e d m e ti n in g   qotiliga  ayla ntir ib   q o 'v is h i  h a m   m u m k in .  A g ressiy a  s h u n in g d e k , 
in tern alizatsiy alash g an   ( o ' z   ichiga  q aratilg an )  b o 'lish i  va  o 'z in i  e m irib   tashlash i  ham  
m u m k in . 
B utu n  erotik  quv v atn i  Z.F'revd  libido  d e b   atavdi.  Lib ido  bir  o b ’yek td an  
ik k in ch is ig a  o 'tish i  yoki  m u a y y a n   o b 'v e k t l a r d a n  
jam la n i s h i  m u m k in .  T o p g rafik  
m od eln i 
v a n a d a   bata fsilro q 
ishla b  chiq ish  natija sid a  Z .F re y d   “ e n e r g i y a ” 
n a z a riy a sig a   etishdi. 
U nin g  m ohiyati  barc h a   m ental  hodisalarni 
e n erg iy ag a 
b o g 'l a s h d a n   iborat.  Z .F reyd  h a r  bir  o d a m   katta,  lekin  c h e k la n g a n   m iqd o rd ag i  m ental 
e n e rg i y a g a  
ega  ekanin i,  bu  e n e rg i y a la r  g 'o y a l a r   va  o b ’v ek tlard an   olinishi 
yoki 
ula rga  berilishi 
m u m k in lig in i  ta'k i d la y d i .  Bu  en ergiyani  o 'l c h a s h   usu llari  h o zir 
m a v j u d   b o 'l m a s a   ham ,  u m u m a n   uni  o 'l c h a s h   m u m k in lig i  ha q id a   Z .F re y d   q a t ’iy  fikr 
bild irad i.
K o 'p c h i l i k   o d a m l a rn i n g   hayotiy  k e ch in m alar i  yoki  bu  m a ’n o d a   mental 
e n e rg i y a   ata m ala ri  y o rd a m id a   b a y o n   qilinishi 
m u m k in . 
K undalik  h a y o td a   biz, 
m a s a la n ,  " k o 'n g i l   o c h is h "  ehtiyoji  yoki  salbiv   q u v v a td a n   xalos  b o 'li s h   zaruriyati 
t o ' g ' r i s i d a   gapir am iz.  Biroq  Z .F re y d   b u nday  e n e rg i y a n in g   q a nday  xususiy atlari
68

---

borligi  t o 'g 'r i s i d a   hech  nars a  demay di  v a   faqatgin a  uning  qanday  sam ara larg a  olib 
kelishi  m um kin lig i  to 'g 'r i s i d a   fikr yuritadi.
Bir  ne c h a   o 'rin la rd a   Z.Fre yd  tushni  illyuziyalar  va  noratsional  belgilar  bilan 
k uzatila digan  psixozlar  sifatida  tavsiflaydi.  U yqu  pay tida  eg o  kuchsizlanadi  va 
h u k m r o n lik   qiladi,  chunki  mental  appa ra tdagi  funksiyalarni 
buzilishi  nevro z  va 
p six o z la rd a   ifodalanadi. 
B unda  eg onin g  voqelik  bilan  aloqasi  buziladi  va  qisman 
to 'xtatiladi.  Bunday  tushunish  psixoanaliznin g  tera pevtik  m aqsadi  uchun  asos 
yaratadi.
‘‘Analitik   vrach  va  u n g a  kelgan  b em o r n in g   kuchsizla ngan  MENi  (egosi)  real 
tashqi  d u n y o   asosid a  du sh m an   U  (id)  ning  instinktiv  talablari  va  super  M EN   (s uper 
e g o)ning ongli  ta lablariga  qarshi  birlashishi  k erak ” .
Shu  m u n o s ab at  bilan 
psixoanaliznin g 
terapevtik  m aqs adi  va  N itsshenin g 
superm en  nazariyasi  o 'rta sid a   o 'x s h a sh lik   borligini  aytish  m um kin .  Z.Freyd  uchun 
ham  N itsshe  uchun  ham   asosiy  m u a m m o   standart  giper  axloq  va  instinktlar  talablari 
o 'rtasid ag i  nizoni  b a rt a ra f  qilishdir.  N its shening  supermen i  o'zini 
nevrotik  xuddi 
m uvaffa qiyatli  psixoanaliz seans ida  o'zini  o 'z i   enggani  kabi  engadi.
Y u q o rid a   t a ’kidlangan  strukturalizm,  funksio nalizm ,  bixeviorizm ,  freydizm 
oq im la ri  j a h o n   psixolo giya  ilmining  shaklla nishig a  asos  b o 'lg a n   bo'ls a,  ular t a ’sirida 
shaklla ngan  b oshqa  o 'n la b   yo 'n a lish la r -  assotsiativ  psixologiya.  geshtaltpsixologiya, 
g u m an istik   psixologiya, 
ekzistentsial  psixologiya,  kognitivizm ,  ra m ziv -sim volik 
intera ksioniz m   kabilar  uning  qator  masalalarini  hai  qilishga  o ' z   hissasini  q o 's h a   oldi. 
Eng  muhim i  -   X X   asrga  kelib,  psixolo giyanin g  tatbiqiy  sohalari  paydo  bo'ldiki,  endi 
q o 'lg a   kiritilgan  yutu qlar  bevosita  t a ’lim,  tarbiya.  sanoat,  biznes,  marketing 
xizm atlari.  bosh qaruv,  sog'liq ni  saqlash,  huquqbuzarlik ni  oldini  olish  sohalariga  dadil 
jo r iy   etila  boshlandi.  XXI  asrnin g  birinchi  yilig a  kelib.  psixologiya  nazariy,  tahliliy 
fandan  bevosita   am aliv otnin g  ehtiyojlarini  qondiruvchi  tatbiqiy  fanga  aylandi.
X ulo sa  qilib  aytganda,  psixolo giya  fanini  rivoji  insonlar  hayotiga  o 'z in in g  
ijobiy 
t a ’sirini 
k o 'rsa tm o q d a . 
Q uvida  AQSF1 
va 
Rossiyada 
hozirgi 
kunda 
psix olo giyani  rivojlanib  ulgurgan  tarmoqlarni  keltirib  o 'tm o q c h im iz .
69

---