Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika

Culmisiz, jambilmisiz, rayhonmisiz?

Burmisiz, paykarmisiz, jononmisiz?

Hajringizda o ‘lmagan jonim mening,

Men-ku lol, siz ham menga hayronmisiz? 

( “ A y t g i l , d o ‘ s tim ,...” , 

B-15.)

| ) ‘z yorining husni  -  kamolidan  benihoya to‘lqinlangan  oshiq  hayratini  go‘zal  va 

■abariq tasvirlashga  xizmat  qilgan  o‘zbek xalq  askiya  -  payrovlaridagi  an’anaviy 

boshlanma shoir qalami ta’sirida oddiy va shu bilan birga go ‘zal obrazga aylangan.

61

---

Jingi  satrlarda yoming benihoya go‘zalligi, qoshu ko‘zi oy,  hilol, oftob, osmon 

I  an’anaviy obrazlar  xalq laparlariga xos o‘ynoqi va seijilo  ohang bilan o‘ziga 

loriginallik  kasb  etgan: 

“Qosh  bo‘lib  qo‘nm ish  ikki  kuygan  hilol,  Qoshiga 

uzchalar  uygan  hilol,  Y olvorurm an,  ko‘zni  och,  uyg‘on,  hilol,  Oymisiz, 

Hpbmisiz,  osm onm isiz?” . 

She’ming  keyingi  ikki  bandining  o‘zidayoq  suyukli 

tam in g   tengsiz  jamolidan  hayratda  qolgan  oshiq  o‘z  hayratini  “Qushmisiz, 

piohmisiz,  jayronmisiz?  Durmisiz,  injumisiz,  olmosmi  yo?  Bormisiz  rostdan 

yolg‘onmisiz?;  Tog‘misiz,  daryomisiz,  sayhonmisiz?”  deya  ko‘rsatadiki, 

ida  xalq  og‘zaki  ijodiga  yaqin  qochirimli  va  ohangdor  til  katta  mazmunni 

b am   ifodalashga  yordam  bergan.  Yor  go‘zalligidan  bu  qadar  lolu  hayronlik, 

%uftalik link qahramonni butunlay devonavash qilib qo‘ygankim, do‘stlari hatto 

ka  “Qulmisiz,  shoirmisiz,  qurbonmisiz?”  deya  savol  beradilar.  To‘plamdagi 

*~z va  firoq”  she’rida esa shoir xalqining  til  boyligini  va millat ruhiyatini  aks 

ca olgan. She’rdajonli tildan o‘rinli foydalanish, unga xos soddalik va ravonlik, 

hmli tasviriy ifoda va badiiy usullami ijodga keng tadbiq etish  yaqqol namoyon 

rlgan: 

“0 ‘lay  agar,  arazning  xo‘p  gashti  bor,  A gar  a ra z   begina,  bedard 

‘Isa.  Endi  etar!  Xizm atiga  men  tayyor  -   Y arash tirib   qo‘yadigan  m ard 

Visa”.  (“Aytgil, 

do'stim,..”,  B-17)  0 ‘z mahbubasi  yoki  ayoliga nisbatan  ichki 

1  ehtirom,  ularning  ko‘ngliga  qarash,  bu  qavm  vakillarini  azaldan  avaylab  -  

■rash,  o‘z jufti  haloliga  Olloh  peshonasiga  yozgan  ko‘z  ochib  ko‘rgani  sifatida 

Ladoqat  saqlash  va  o‘z tuyg‘ularini  balandparvoz  chiyratma  so‘zlarga  burkamay, 

Lunimiy  va dangal  ifodalash biroz  chapani  bo‘lsa-da,  mard  va  oqko'ngil  o‘zbek 

gitigagina  xosdir.  She’rda mana  shu  milliy  o‘ziga  xoslik  asar  kayfiyatiga  shu 

Ladar o‘rinli tushganki, bu holatni o'zgacha so‘zlar bilan ifodalab bo'lmaydi:

lon-jon derdim agar jonim olsa ham,

Sovub ketmay o‘rtansaydi, kuysaydi.

Uchrashganda yolg‘on qovoq solsa ham,

Chetga qarab rostdan kulib qo‘ysaydi.

62

---

tfjo'zilib ketdi firoq bu safar,

■dan o‘q chiqmasa deb qo‘rqaman. 

lion bor -da  o‘rtada,  shu bachchag‘ar 

'hug‘ini tiqmasa deb qo‘rqaman.

I Umuminsoniy  qadriyatlar,  tuyg‘u  -   kechinmalar  dunyodagi  barcha  xalqlar 

mushtarak mohiyatga ega  esa -  da, har bir millatning o‘z ruhi, ko‘nikkan va 

Uangan  dunyoqarashi,  falsafasi  bu  qadriyatlarga  ham  o‘ziga  xoslik 

■shlaydi.  Masalan, 

“ X udojon,  sen  bilguvchi  Z oriqqanim ,  zorim ni,O shiq 

qo‘ygansan,  Q o‘y  boshqa  urm a  meni.  Uyg‘onsam u  o ‘ngim da  Ko‘rm as 

rlsam  yorim ni,  Uyg‘otib  y u rm a  meni,  Uyg‘otib  y u rm a  m eni”,  (“Aytgil, 

hrtim...”,  B-20)  deya  Ollohga  iltijolar  qilayotgan,  o‘z  sevgisini  Tangrining 

piamati, taqdir hukmi sifatida qabul etgan  oshiqning sof va samimiy tuyg‘usini 

*ak vafo va sadoqati jozibasi nurlantirib turibdi.

t  Shoirlarimizning  muhabbat  mavzusiga  estetik  va  falsafiy  jihatdan 

jdoshishlari, 

she’rlaridagi  poetik  obrazlar  va  folklor  unsurlaridan 

Halanishlari  borasidagi 

ba’zi 

bir  kuzatishlarimiz  shunday 

xulosalar 

ishimizga olib keldi:

PSirojiddin  Sayyidning  muhabbat  lirikasi  faqat  insoniy  munosabatlar  va  intim 

■bhinmalar  doirasida  qolib ketmaydi.  Diniy -  tasawufiy  adabiyotga ulkan hissa 

rshgan  shoirlar  A.  Yassaviy,  J.  Rumiy,  A.  Navoiy,  S.  Olloyor,  Mashrab  kabi 

vtojik  va  turkiy  adabiyotning  yirik  namoyandalariga  izdoshlik  havasi, 

^awufona falsafaga qalban yaqinlik, maftunlik,  insonni barkamol ko‘rish orzusi, 

pini,  o‘zligini  tanish  va  tanitish,  o‘z  hayotidan,  umridan  mohiyat  izlash  oxir — 

ibat shoirda Haqqa kuchli intilish,  uning visolidan umidvorlikka aylanadi.

[  Iqbol  Mirzoning  muhabbat  mavzusidagi  she’rlarida  pok  insoniy  tuyg‘ular, 

levgan  qalb  kechinmalari  va  bu  kechinmalar  paydo  qilgan  oniy  kayfiyatning 

bangu  go‘zal  va  sodda  ifodasi  namoyon  bo‘ladi.  Shoir  qalbida  beg‘ubor,  begard

63

---

pabbatini  ardoqlab  yurgan  oshiq  inson  kechinma  va  iztiroblaridagi,  qarashlari 

м tutumlaridagi milliy ruhiyatni jonli tildan o‘rinli foydalangan, unga xos soddalik 

i  ravonlik,  teran  fikrlami  ixcham  tarzda  ifodalovchi  tasviriy  vosita  va  badiiy 

ilami  ijodiga keng tatbiq qilgan holda aks  ettiradi,  u  qo‘llagan poetik obrazlar 

xalq  og‘zaki  ijodiga,  xalqning  purhikmat  va  qochirimli  ibora  va  ifodalariga 

"b taqaladi.

JShoir  qo‘llagan  obrazlar  va  xalqona  tashbehlar  lirik  qahramon  kayfiyati  va 

Jbtiga  juda  uyg‘un  tushgan  va  bunday  holatning  chizgisi  jimjimador,  kitobiy 

Vzlar bilan emas, balki oddiy, teran, xalqona so‘zlar vositasida amalga oshirilgan.

3.2. Maktab va akademik litseylarda Istiqlol davri she ’riyatining o ‘qitilish

usullari

Zamonaviy  ta’limni  tashkil  etishga  qo‘yiladigan  muhim  talablardan  biri 

Irtiqcha ruhiy va jismoniy  kuchni  talab etmay,  qisqa vaqt ichida ham pedagogni, 

Inn talabani yuksak  natijalarga erishtirishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy 

■imlami  o‘quvchilarga yetkazib  berish, ma’lum  faoliyat yuzasidan ko‘nikma va 

palakalami  hosil  qilish,  shuningdek  ,  o‘quvchilar  faoliyatini  nazorat  qilish,  ular 

■monidan  egallangan  bilim,  ko‘nikma  hamda  malakalaming  darajasini  baholash 

p’qituvchidan  yuksak  pedagogik  mahorat 

hamda  ta’lim  jarayoniga  nisbatan 

langicha yondashuvni talab etadi.  Insonga xos xususiyatlar bevosita ruhiy at bilan 

pog'liq  boMgani  uchun  ham  bugun  ma’naviyat  tarbiyasi  mamlakat  miqyosidagi 

liuhim  vazifaga  aylandi.  Ma’naviyatni  tarbiyalash  esa  maktab  va  litseylarda 

fesosan  adabiy  ta’lim  tizimi  zimmasiga yuklanadi.  Adabiyot  darslarida odamning 

Ichki  olami, his-tuyg‘ulari, kechinmalari, hayajonlari, iztiroblari  o‘rganiladi, tahlil 

nlinadi,  munosabat  bildiriladi.  “0 ‘quv  fanlari  orasida adabiyot bevosita bolaning 

ko‘ngli, uning ruhiyati va ma’naviyatini tarbiyalash uchun xizmat qiladi.  Shu bois 

pdabiy ta’lim jarayonida sof adabiyotshunoslikdan bilim berish emas, balki, inson 

po‘nglini  tarbiyalash ustuvor ahamiyat kasb etmog‘i  maqsadga muvofiqdir”80 deb

г  Кундузой Хусанбоева. Тахдил -  адабиётми англаш йули. Тошкент, “Мухаррир” нашриёти, 2013. Б-S 1.

64

---

■tidlaganida  Pedagogika  fanlari  doktori  Qunduzoy  Husanboyeva  yuqorida 

Itirib  o‘tganimiz,  adabiy  tahlil  masalalarini  o‘quvchilarga  samarali  usullarda 

cazishning  mohiyatini  nazarda  tutgan.  Hamonki,  adabiyot  ta’limi  zimmasida 

mcha  mas’uliyat  bor  ekan,  adabiy  to‘garaklar  va  sinfdan  tashqari  o‘qishlarda 

pzirgi  adabiy jarayonda  kechayotgan  o‘zgarishlar,  yangi  hodisalar,  qarashlar va 

rlar xilma-xilligi haqida ham yuqori sinf hamda akademik litsey  o'quvchilariga 

ЫЬипсЬа  va  ma’lumotlar  berish  maqsadga  muvofiqdir.  Shunga  ko‘ra,  biz  ham 

Baktab  va  akademik  litseylarda  Faxriyor  ijodida  tabiat  bilan  bog‘liq  poetik 

L s o lla r  mavzusini  o‘qitishni  namuna  sifatida  keltirib  o‘tamiz.  She’riyat  tahlili 

Usosida  o‘tkaziladigan  bunday  mashg‘ulotlami  tahlil,  ma’ruza,  seminar,  sinov, 

fccfrgazma, muloqot kabi dars tiplaridan foydalanib olib borish mumkin. Xususan, 

p a ’ruza  darsida  o‘qituvchi  ma’ruza  tayyorlash  uchun  bir  necha  mavzuni 

■fquvchilarga taqsimlab beradi. Muhim o‘rinlami ko‘chirma qilish, kerak joylarga 

■D*rgazmalar,  kartochkalar  tayyorlashni  topshiradi.  0 ‘quvchi  o‘z  mavzusi 

■nzasidan  ma’ruza  qiladi.  Qolgan  o‘quvchilar  ma’ruzachiga  savollar  berishadi. 

pfa’ruza  darslarida  o‘quvchi  hajmi  katta  materialni  qisqa  muddatda  o‘rganish 

■zlashtirish,  bayon  qilish  va  uni  mustahkamlash  ko‘nikmasini  egallab  boradi 

(D4qituvchining  o‘zi  ma’ruza  qilib,  o‘quvchilarga  uyga  topshiriq  sifatida 

bpshiriqlar  bersa,  и  holda  sinov  dars  tipi  bo‘ladi.  Quyida  mavzu  asosidagi 

ma’ruzani namuna sifatida keltiramiz.

Faxriyor ijodida tabiat bilan bog‘liq  poetik timsollar

Insonda go‘zallik tuyg‘usining  shakllanishi  bu yorug‘  dunyo ne’matlaridan 

pavqlanish,  nafosat,  did,  fahm-farosat,  go‘zallikdan  bahravarlik,  uni  anglash  va 

fckrlash  kabi  beqiyos  layoqatlar  bilan  bog‘liqki,  bunday  layoqatlami  tabiat 

miqtirishi  bilan birga  inson  o‘z ma’naviy dunyosini, didini  boyitishi orqali ham 

jma’lum  ma’noda o‘zida hosil  qilishi  mumkin.  Xususan,  san’at inson hayotining 

Iserqirra,  serjilo,  mazmunga boy  bo‘lishiga xizmat qiluvchi  qadriyatdir.  Iste’dodli 

shoir  Faxriyor  haqiqiy  san’at  kishisi  sifatida  inson  qalbi  dunyodagi  jamiki 

go‘zalliklarga makon bo‘lishini istaydi va bu istagini ko‘pgina she’rlarida jo ‘shqin

65

---

^B bros  bilan  ifodalaydi.  Shoir  go‘zallik  tushunchasiga  juda  katta  mazmun 

Hridaydi, keng badiiy-falsafiy nuqtayi nazar bilan yondashadi. U o‘z taxayyulining 

^Lchi  bilan  obyektiv  olamdagi  azaliy  nisbatlami  alg‘ov-dalg‘ov  qilib  yuboradi. 

Hfcylik,  umr  baxtdan  emas,  balki  iztiroblardan  sarmastlikda  haqiqiy  mazmun 

^ b a d i,  deb  hisoblaydi  shoiming  lirik  qahramoni.  Xuddi  ishqning  hadsiz  azob- 

Bqubatlaridan  o‘rtanib  ketgan  Majnun  “ishqimni  ziyoda  qilg‘il”  deb  Haqqa  iltijo 

^Hganidek,  u  ham  muhabbatning,  umuman  hayotning  achchiq  sharobidan 

Bymaydi,  shu  sharob  kabi  achchiq  ko‘z  yoshini  to‘kib  g‘ussalarga  botishdan 

kasrur bo‘ladi. Tug'ilish va o‘lim bir lahzalik hodisalar. Inson umri shu ikki lahza

■   ikki  qutb  orasida  kechadi.  Lekin  shu  lahzalar  orasiga  juda  ko‘p  narsalar  jo 

poMadi, 

“H ayot,  sen  sharobsan,  maysan  b ir  suzim,  Yigirma  to‘rt  yilki 

p 'y m ad im ,  ayo.  Y u ra r  may  ichinda  g ‘ussalar  yuzib,  Soqiyo,  aysh  qayon, 

m u  bat qayon?”. (“Ayolg‘u”, B-8) 

1987-yil yozilgan ushbu she’rda poetik nigohi 

Buqurlashib,  olamni  qabul  qilishi  teranlashib  borayotgan  shoiming  inson 

■yotining  mazmuni  haqidagi  fikri,  hayotga  chanqoqlik  tuyg‘usi  yaxshi 

kbdalangan.  U hayotning eng oddiy manzaralaridan ham teran  bir estetik-falsafiy 

■a’no  topa oladi,  salmoqli  poetik obrazlar qo‘llaydi,  odatiy  mavzulami yangicha 

ehtiros bilan kutilmagan yo‘sinda ochadi:

Taxir bir sharobsan, о shirin hayot,

Sabrim kosasiga seni quyarman,

Icharman ko‘z yoshni ichganim kabi,

Toting unutmagay yodim umrbod,

Seni quyar jomim, nimkosam -  sabr.

Men unga ayolning ismin o‘yarman.

Badiiy  asar  go‘zallik  hodisasi,  badiiy  adabiyot  asrlar  mobaynida  insoniyatning 

fcngini  o‘stiruvchi,  didini  tarbiyalovchi  ma’naviy  qadriyatdir.  Inson  shaxsiyati  va 

iimrguzaronligida  noqislik,  nomukammallik  bor  narsa.  Kishilik jamiyati  vujudga 

kelibdiki, azaliy va abadiy ziddiyat ham mavjud haqiqat.  Erk va zulm,  ezgulik va 

lyovuzlik,  adolat  va  nohaqlik  bahsiga  qarab  turolmaydi  shoir.  Uningcha  shaxs 

erkiga  nohaqlik,  adolatsizlik  ma’naviy  -   axloqiy  muammodir,  bu  muammo  esa

66

---

sonda go‘zallik tuyg‘usining kurtaklarini  ezib -  yanchib  tashlaydi,  uning go‘zal 

!  insonona hayot kechirish imkonini yo‘qqa chiqaradi:

(hon qilar insonni ekin,

mbih nadur, dalalaming  o‘zi biy.

ю'Паг uni quvlab boradi,

■rabbiy.

■am ketib borar, 

dolarga etmaydi dodi. 

izil kitob”ga uni

■ sq a  satrlarda  shuncha alam,  shuncha dard,  dunyoga kelib umrini  allakimlaming 

pudbin  va  razilona  e’tiqodlari  yo‘lida  sarflab  yuborayotgan  butun-butun  millat 

■shilarining taqdiriga  qattiq kuyunish...  “Odam ketib borar”... 0 ‘ylab ko‘ringchi, 

pu  odam  qayoqqa  ketib  bormoqda?  Soxta  ura-urachilik,  shiorbozlik,  yolg‘onga 

p ’ralgan  hayot,  qizil  mafkuraning  haqiqatdan  yiroq  ideallari  dunyoning  uchdan 

pirida  qo‘nim  topgan  oddiy  xalqni  o‘z  insonligidan  odamlik  sari,  mahdudlik  sari 

feoshladi. “ketib borayotgan” 

inson shu ketishida “Qizil kitob”ga ham kirolmay 

Lolsa-ya!?  ...  Zero,  o‘zligidan mosuvo  inson  oddiy  biologik turning biridir xolos,

I shoir nazdida.

Faxriyor  sevgi,  sadoqat,  vafo  kabi  she’riyatimizning  azaliy  hamrohlarini 

pomantik  yuksakliklardan  real  zaminga  olib  tushishga,  ular  zamiridagi  insoniy 

nazmunni chuqurlashtirishga intiladi:

Qo‘llarim bo‘m-bo‘sh.

Ko4armoqchi edim boshimga seni

yozmoqqa esa

|‘q ekinning savodi

(“Ayolg‘u”, B-14)

67

---

I b i  q o ‘lla rim d a .