― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

 

 

Uchinchi bosqich. To„liq moliyaviy inqiroz. 

Odatda  qarzdorlikni  milliy  valyutada  ifodalovchi  ko‗plab  rivojlangan 

iqtisodiyotlarga  qaramaqarshi  rivojlanayotgan  davlatlar  ko‗pgina  qarzdorlik 

shartnomalarini  valyuta  nomuvofiqligiga  olib  keluvchi      xorijiy  valyutada 

ifodalashadi. Rivojlanayotgan davlatlardamilliy valyutaning kutilmaganda qadrini 

oshishi  yoki  tushishi  (masalan,  peso)milliy  valyutaga  nisbatan  hisoblanganda 

mahalliy  firmalarning  qarzdorlik  yukini  oshiradi.  Qiymati  dollarda  ifodalangan 

qarzlarni  qaytarishda  ko‗p  peso  talab  qilinadi.  Ko‗plab  firmalar  o‗zlari  ishlab 

chiqargan  tovar  va  xizmatlarini  milliy  valyutada  baholashganligi  sababli 

firmalarning  aktivlari  pesoga  nisbatan  qiymati  oshmaydi,  balki  ularning  xorijiy 

valyutadagi qarzlari o‗sadi.Milliy valyuta qadrining pasayishi aktivlarga nisbatan 

qarzlarning qiymatini oshiradi va firmalarning sof qiymati tushadi. Sof qiymatning 

pasayishi  ilgari  tasvirlangantanlovning  qiynlashishiga  va  psixologik  risk 

muammosini murakkablashtiradi.  

---

80 

 

Biz xozir rivojlanayotgan davlatlarda qarz bozorining institutsional tuzilmasi 

qanchalik  darajada  valyutaning  devalvatsiyasi  bilan  o‗zaro  ta‘sirga  ega  bo‗lishi 

orqali  mamlakatlarni  to‗liq  masshtabli  moliyaviy  inqiroz  holatiga  tushirishini 

ko‗rishimiz  mumkin.  Valyuta  qadrining  tushishi  natijasida  yuzaga  keladigan 

valyuta inqirozi firmalarning balansini yomonlashishiga olib keladi va tanlovning 

yomonlashuviga  va  psixologik  risk  muammosini  kuchaytiradi.  Iqtisodchilar  teztez 

valyuta  inqirozi  va  moliyaviy  inqirozni  birgalikda  ―egizak  inqirozlar‖  deb 

nomlashadi.  

Valyutaning  sinishi  yuqori  inflyasiyani  keltirib  chiqaradi.  Ko‗plab 

rivojlanayotgan  davlatlarda  markaziy  banklar  rivojlangan  davlatlardan  farqli 

ravishdainflyasiya 

xurujiga 

nisbatan 

mustahkamlikka 

ega 

emas.Bundan 

ko‗rishimiz  mumkinki,  valyuta inqirozidan  so‗ngmilliy  valyutaning keskin qadrini 

tushib ketishi import tovarlar narxiga yuqori darajada bosimni keltirib chiqaradi. 

Haqiqiy  va  kutilayotgan  inflyasiyani  keskin  ko‗tarilishi  bevosita  mahalliy  foiz 

stavkalarning  oshishiga  olib  keladi.  Foizli  to‗lovlarning  oshishi  natijasida 

firmalarning pul oqimini qisqartiradi. Firmalar o‗zlarining investitsion faoliyatini 

moliyalashtirish uchuntashqi moliyalashtirish fondlariga haddan ortiq bog‗liqligi 

yuqori    darajada  assimetrik  ma‘lumotlar  muammosini  keltirib  chiqaradi. 

Assimetrik ma‘lumotlar tahlili ko‗rsatadiki, tanlovning qiyinlashishi va psixologik 

risk muammosi natijasida investitsion va iqtisodiy faoliyat pasayadi.  

Bunday  shart-  sharoitda  banklarning  bankrotlikka  uchrashi  bank  tizimini 

inqiroz  holatiga  tushiradi.  (Buyuk  Depressiya  davrida  AQSHda  bo‗lganidek). 

Bank  inqirozi  va  kredit  bozoridagi  inqirozni  keltirib  chiqaruvchi  omillar 

tanlovning  yomonlashuvi  va  psixologik  risk  muammosi,  inqirozning  salbiy  ta‘siri 

oqibatida kreditlash va iqtisodiy faoliyatning xonavayron bo‗lganligini anglatadi.  

Biz hozir so‘nggi yillarda rivojlanayotgan davlatlarda sodir bo‗lgan ko‗plab 

moliyaviy 

inqirozlarning 

ikkitasini 

tahlil 

qilamiz. 

Dastlab, 

moliyaviy 

liberallashuv/globallashuv  jarayoni  noto‗g‗ri  boshqarilishi  natijasida  yuzaga 

kelgan birinchi  yo‗lni  tasvirlovchi  1997-1998  -yillardagi  Janubiy Koreyada sodir 

bo‗lgan  moliyaviy  inqirozniko‗rib  chiqamiz.  Ikkinchidan,  kuchli  fiskal 

dizbalansning  ikkinchi  yo‗li  natijasida  yuzaga  kelgan  2001-2002-  yillardagi 

Argentinada sodir bo‗lgan inqirozni tahlil qilamiz.