― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

O‘zbekiston    Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan  2009    yil    1-

sentabrda o‘rnatilgan majburiy rezerv me‘yorlari

101

 

Yuridik 

shaxslarning 

talab  qilinguncha 

saqlanadigan  va 

muddati 

1 

yilgacha  bo‘lgan 

depozitlari 

bo‘yicha 

Yuridik 

shaxslarning 

muddati  1  yildan 

3 

yilgacha 

bo‘lgan 

depozitlari 

bo‘yicha 

Yuridik 

shaxslarning 

muddati  3  yildan 

ortiq 

bo‘lgan 

depozitlari 

bo‘yicha 

Yuridik 

shaxslarning 

xorijiy  valutadagi 

depozitlari uchun 

15 % 

12 % 

10.5 % 

15 % 

 

Bu  guruhlashning  avvalgisidan farqli jihati shundaki 2009 – yil 31 – avgust- 

gacha  yuridik  shaxslarning  muddati  3  yildan  ortiq  bo‘lgan  depozitlari  bo‘yicha 

15%  lik  miqdor  belgilangan  bo‘lsa  2009  –  yil  1  –  sentabrdan  e‘tiboran  bu  toifa 

ham  2  guruhga  ajratildi  va  yuridik  shaxslarning  muddati  1  yildan  3  yilgacha 

bo‘lgan  depozitlari  bo‘yicha  12  %,  yuridik  shaxslarning  muddati  3  yildan  ortiq 

bo‘lgan  depozitlari  bo‘yicha  10.5  %  lik  me‘yor  o‘rnatildiqolgan  guruhlar  va 

ularning  foiz  ko‘rsatkichlari  o‘zgarishsiz  ya‘ni  15  %lik  miqdorda  belgilanligini 

ko‘rishimiz  mumkin.  Hozirgi  paytda  ham  respublikamizda  mazkur  zaxira 

me‘yorlari qo‘llanib kelinmoqda. 

Markaziy  bankning  valyuta  siyosati  uning  an‘anaviy  pul-kredit 

instrumentlaridan  biri  hisoblanadi.  SHu  sababli,  valyuta  siyosatining  pirovard 

maqsadi  milliy  valyutaning  barqarorligini  ta‘minlash  hisoblanadi.    2016  yilda 

valyuta  siyosati  milliy  valyuta  almashuv  kursi  keskin  tebranishlari  oldini  olishga, 

inflyatsion  jarayonlarni    jilovlashga  hamda    mahalliy  ishlab    chiqaruvchi  

korxonalarning    ichki  va  tashqi    bozorlardagi  raqobatbardoshligini  qo'llab-

quvvatlashga  yo'naltirildi.    Bunda  valyuta    bozorini  samarali    tartibga  solish 

maqsadida  valyuta  kursining  o'zgarib  boruvchi  boshqariladigan  strategiyasini 

qo'llash  orqali  so'mning  AQSh  dollariga  nisbatan  kursini  bosqichma-bosqich 

pasaytirish choralari ko'rildi. 

Mamlakatimiz  tashqi  savdo operatsiyalarining asosiy qismi AQSh dollarida 

amalga  oshirilishini  inobatga  olib,  so'mning  boshqa  xorijiy  valyutalarga  nisbatan 

almashuv  kurslarini  belgilashda  operatsion  mo'ljal  sifatida  so'mning  AQSh 

dollariga  nisbatan  almashuv  kursidan  foydalanildi.  Shunga  muvofiq,  so'mning 

AQSh  dollaridan  boshqa  xorijiy  valyutalarga  nisbatan  almashuv  kurslari  ushbu 

valyutalarning  tashqi  valyuta  bozorlaridagi  AQSh  dollariga  nisbatan  kurslari 

dinamikasi va ichki valyuta bozorida so'mning AQSh dollariga nisbatan almashuv 

                                                 

101

 O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  rasmiy  sayti 

www.cbu.uz

  ma‘lumotlari 

---

kursi  ta'siri  ostida  shakllandi.  Mazkur  davrda  so'mning  Buyuk  Britaniya  funt 

sterlingiga  nisbatan  almashuv  kursi  11  foizga,  evroga  nisbatan  2,8  foizga,  Xitoy 

yuaniga  nisbatan  15,8  foizga,  Yaponiya  ienasiga  nisbatan  17  foizga  va  Janubiy 

Koreya  voniga  nisbatan  8,7  foizga  pasaydi.    Markaziy  bank  milliy  valyuta 

almashuv kursini maqsadli koridor doirasida ushlab turish uchun valyuta bozorida 

xorijiy  valyutalarni  sotuvchi  va  sotib  oluvchi  sifatida  qatnashib,  valyuta 

operatsiyalarini amalga oshirib bordi.   

Markaziy bankning valyuta siyosati bilan pul-kredit siyosati o‗rtasida qarama-

qarshilik  tez-tez  uchrab  turadi.  Masalan,  respublikamizda  tijorat  banklariga  naqd 

pul  tushumi  bo‗yicha  «naqd  pullarni  qaytish  koeffitsienti»  deb  nomlanuvchi 

ko‗rsatkich  sifatida  majburiyat  yuklangan.  Bundan  tashqari  respublikamiz  tijorat 

banklarining aylanma kassalariga kelib tushgan naqd pullarning asosiy qismi (75-

80%)  birinchi  darajadi  to‗lovlarni  (davlat  byudjetining  kassa  ijrosi  bilan  bog‗liq 

bo‗lgan  to‗lovlar)  to‗lashga  yo‗naltirilmoqda.  Natijada,  respublikamizning  tijorat 

banklarida  so‗mdagi  naqd  pullarning  etishmasligi  muammosi  yuzaga  keldi. 

Bunday  sharoitda  tijorat  banklari  naqd  xorijiy  valyutalarni  sotib  olishdan 

manfaatdor  bo‗lmaydi.  CHunki  naqd  xorijiy  valyutalarni  bank  tomonidan  sotib 

olinishi  uning  so‗mdagi chiqimlari summasining oshishiga olib keladi va buning 

oqibatida  naqd  pullarning  etishmasligi  muammosi  yanada  chuqurlashadi.  Xorijiy 

mamlakatlarning  amaliyotida  ham  pul-kredit  siyosati  bilan  valyuta  siyosati 

o‗rtasidagi  qarama-qarshilikni  ko‗zatish  mumkin.  Masalan,  Rossiyada  1998-2000 

yillarda  milliy  bank  tizimidagi  zaxiralarning  o‗sishi  sharoitida  rubldagi  pul 

massasining  ma‘lum  qismini  muomaladan  olish  imkonini  beradigan  moliyaviy 

instrumentlar  etarli  bo‗lmaganligi  sababli  pul  agregatlarining  o‗sishi  yuz  beradi. 

Buning  natijasida  baholarning  o‗sish  jadallashdi.  SHunday  qilib,  pul-kredit 

munosabatlarini  muvofiqlashtirish  uchun  Markaziy  bank  tomonidan  pul-kredit 

siyosatining  diskont,  ochiq  bozorlardagi  operatsiyalar,  majburiy  zaxira  normalari 

va  valyuta  siyosati  instrumentlaridan  foydalaniladi.  Ushbu  instrumentlardan 

foydalanishdan  bosh  maqsad  mamlakat  pul  birligi  barqarorligini  ta‘minlashdan 

iborat.  Bunga  erishish  uchun  esa  pul  bozorida  talab  va  taklifga  ta‘sir  ko‗rsatish 

orqali  muomaladagi  pul  massasini  muvofiqlashtirishdan  iboratdir.Markaziy 

bankning valyuta siyosati doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarining 

uch  asosiy  turi  xalqaro  bank  amaliyotida  keng  qo‗llanilmoqda.  Ular  quyidagi 

operatsiyalardan iboratdir:  

1.  Valyuta  intervensiyasini  amalga  oshirish  maqsadida  o‗tkaziladigan 

operatsiyalar.  Valyuta  intervensiyasi  doirasida  amalga  oshiriladigan  valyuta 

operatsiyalari  xorijiy  valyutani  milliy  valyutaga  sotib  olish  va  sotish 

operatsiyalaridan  iboratdir.  Respublikamizda  intervensiya  vositasi  sifatida 

ishlatilayotgan  bazaviy  valyuta  AQSH  dollari  bo‗lganligi  sababli,  shu  maqsadda 

amalga  oshirilayotgan  operatsiyalar  AQSH  dollarini  sotib  olish  va  sotish 

operatsiyalaridan  iboratdir.  Odatda,  markaziy  banklar  valyuta  intervensiyasining 

samaradorligini  ta‘minlash  maqsadida  intervensiya  fondidan  sotilgan  xorijiy 

valyutadagi  mablag‗larning  miqdorini va intervensiya  hisobarqamining qoldig‗ini 

sir  tutadilar.  Buning  sababi  shundaki,  valyuta  intervensiyasining  samaradorligi 

deganda  uning  vositasida  milliy  valyutaning  xorijiy  valyutaga  nisbatan  almashuv 

---

kursining  favqulodda  va  keskin  tebranishiga  barham  berilishi  hisoblanadi.  Agar 

xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektlar  Markaziy  bank  tomonidan  xorijiy  valyutani  sotish 

hajmining  o‗sib  borishi  sharoitida  milliy  valyutaning  qadrsizlanishi  davom 

etayotganligini  sezib  qolsalar,  bu  holat  valyuta  bozorida  ruhiy  vahima  holatini 

yuzaga keltiradi va buning natijasida xorijiy valyutaga bo‗lgan talab keskin ortishi 

mumkin. Bunga xalqaro amaliyotdan ko‗plab misollar keltirish mumkin. Masalan, 

1992  yilning  sentyabr  oyida  G‗arbiy  Evropadagi  valyuta  bozorlarida  yuz  bergan 

inqiroz  natijasida  Buyuk  Britaniya  funt  sterlingi  va  Italiya  lirasining  nominal 

almashuv kursining keskin pasayib ketishi natijasida ular Evropa valyuta tizimidan 

chiqib  ketdi.  Buning  sababi  shundaki,  Angliya  va  Italiya  markaziy  banklari  o‗z 

milliy  valyutalari  kurslarining  favqulodda  tebranishiga  valyuta  intervensiyasi 

orqali  barham  berishning  uddasidan  chiqa  olmadilar.  Masalan,  Angliya  Markaziy 

banki  valyuta  intervensiyasi  doirasida  AQSH  dollarini  sotish  hajmini  oshirishi 

bilan  London valyuta bozori ishtirokchilari tomonidan AQSH dollarini sotib olish 

hajmi  ham  oshib  bordi.  Buning  oqibatida  valyuta  intervensiyasi  samara  bermadi. 

CHunki  bozorda  ruhiy  vahima  kuchli  edi.  Bu  esa,  bozorda  AQSH  dollariga 

nisbatan kuchli talabni yuzaga keltirdi.  

2.  Hukumatning  tashqi  qarzini  to‗lash  bo‗yicha  Markaziy  bank  tomonidan 

amalga  oshiriladigan  valyuta  operatsiyalari.    Ma‘lumki,  rivojlangan  sanoat 

mamlakatlarida,  xususan,  AQSH,  GFR,  Fransiyada  hukumat  xorijiy  valyutalarda 

zaxiralarga  ega  emas,  chunki  bu  mamlakatlarda  davlatga  tegishli  barcha  oltin-

valyuta  zaxiralari  Markaziy  bankning  balansiga  qonuniy  asosda  o‗tkazilgan. 

Bunday    sharoitda    hukumatning    tashqi  qarzi  Markaziy  bankning  balansidagi 

oltin-valyuta zaxiralari   hisobidan to‗lanadi. To‗lov  amalga oshirilgandan so‗ng, 

Markaziy  bank,  xorijiy  valyutada  to‗langan  mablag‗ning  milliy  valyutadagi 

ekvivalentini    hukumatning  joriy    hisobraqamidan  chegirib  oladi.  Hukumatning 

tashqi  qarziga  xizmat  ko‗rsatishning  mazkur  shakli  hukumatning  tashqi  qarz 

botqog‗iga  botib  qolishdan  saqlaydi.  CHunki  Markaziy  bank  hukumatning 

to‗lanishi lozim  bo‗lgan  tashqi  qarzining milliy valyutadagi ekvivalenti mavjud 

bo‗lmagan  sharoitda  to‗lov  topshiriqnomasini  qabul  qilmaydi.  SHu  o‗rinda 

ta‘kidlash  joizki,  hukumatning  tashqi  qarziga  xizmat  ko‗rsatishning  mazkur 

tartibidan  foydalanishda  Markaziy  bankning  iqtisodiy  va  siyosiy  jihatdan 

mustaqilligining      ta‘minlanganligi  muhim  rol  o‗ynaydi.  Chunki  Markaziy 

bankning  mustaqilligi  to‗liq  ta‘minlangan  sharoitdagina  uning  Prezidenti 

hukumatning  tashqi    qarzini  qonuniy  to‗lanishini  talab  qila  oladi.  Aks  holda, 

Hukumat  Markaziy    bankni  tashqi  qarzni  to‗lashga  majbur  qiladi.  Bunday 

sharoitda    hukumat    Markaziy  bankning  kreditlaridan  tashqi  qarzni  to‗lashda 

manba  sifatida  foydalanishi  mumkin.    Xalqaro  bank  amaliyoti  tajribalarini 

o‗rganish  natijalari  shuni  ko‗rsatadiki,  hozirgi  davrda,  Markaziy  bank  o‗zining 

balansidagi  oltin  valyuta  zaxiralarini  boshqarishda  asosan  quyidagi  usullardan 

foydalanadi:  

– valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish usuli;  

– valyutaviy svop operatsiyalaridan foydalanish;  

– Gold svop operatsiyalaridan foydalanish;  

– ochiq valyuta pozitsiyalarini qisqartirish.  

---

Valyuta    zaxiralarini    diversifikatsiya    qilish    deganda    tarixan    bir  vaqtning 

o‗zida  bir  nechta  yetakchi  va  barqaror  valyutalarda  zaxiralar  tashkil  qilish 

tushuniladi.  Shunisi  harakterliki,  so‗nggi  yillarda  bir  qator  iqtisodchi  olimlar 

tomonidan  (masalan,  L.  Krasavina,  A.  Kireev  va  boshq.)  tomonidan  valyuta 

zaxiralarining tarkibini nobarqaror valyutalarni sotish va ularning o‗rniga barqaror 

valyutalarni sotib olish yo‗li bilan yangilash operatsiyalari ham valyuta zaxiralarini 

diversifikatsiya    qilish    sifatida    e‘tirof    etilmoqda.    Fikrimizcha,  bu  e‘tirof 

mantiqan 

asoslidir. 

CHunki 

valyuta 

zaxiralarining 

tarkibini 

oldi-sotdi 

operatsiyalari    orqali    yangilash    valyuta  zaxiralarining    diversifikatsiya 

darajasining  sifatini  oshiradi  va  valyuta  zaxiralarining  riskka  uchrash  xavfini 

pasaytirishga xizmat qiladi.  

O‗zbekiston  Respublikasi  iqtisodiyotini  rivojlantirishning  hozirgi  bosqichida 

milliy 

valyuta 

bozorida 

oldi-sotdi 

ob‘ekti  vazifasini  AQSH  dollari 

bajarayotganligi, 

xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektlarning  xorijiy  valyutadagi 

zaxiralarining  80  foizdan  ortiq  qismini  AQSH  dollarida  shakllanganligi, 

mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan  chet el valyutasida berilgan kreditlarning 

66  foizdan  ortiq  qismini  (2006  yilning  1  yanvar  holatiga)  AQSH  dollarida 

berilganligi  O‗zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  xorijiy  valyutalardagi 

zaxiralarining diversifikatsiya  darajasiga  salbiy  ta‘sir  qilmoqda.      Oltinni xalqaro 

oltin  bozorlarida  (asosan  London  va  Syurix  bozorlarida)  qulay  bozor  baholarida 

sotish  malakali  mutaxassislarning  mavjud  bo‗lishini  taqozo  etadi,  mabodo, 

respublikamiz  Markaziy  bankida  bunday  kadrlarning,  ya‘ni  oltin  savdosi  bilan 

shug‗ullanuvchi kadrlarning etishmasligi muammosi mavjud bo‗lsa, u holda Gold 

svop operatsiyalarini xalqaro hisob-kitoblar banki orqali amalga oshirish mumkin. 

Halqaro  hisob-kitoblar  banki  markaziy  banklarga  valyutalar  va  oltindagi 

zaxiralarni  svop  sharti  bo‗yicha  joylashtirish,  depozit-ssuda  operatsiyalarini 

amalga  oshirishda  amaliy  yordam  ko‗rsatadi.      SHuningdek,  Markaziy  bank 

O‗zbekiston    hukumatiga,  uning  xorijiy  investitsiyalar  va  xalqaro  kreditlar 

bo‗yicha  bergan  kafilliklari  bo‗yicha  majburiyatlarini  bajarishda,  Gold  svop 

operatsiyalari  orqali  amaliy  yordam  ko‗rsatishi  mumkin.  YA‘ni,  Markaziy  bank 

hukumatning  xorijiy  valyutadagi  to‗lovlari  uchun  zarur  bo‗lgan  miqdordagi 

tushumni olish imkonini beradigan miqdordagi spot sharti bo‗yicha sotadi. Xorijiy 

valyutada  olingan  tushumni  hukumatga beradi.  Undan keyin esa, Markaziy bank 

bilan  hukumat  o‗rtasida  to‗zilgan  to‗lov  shartnomasining  muddatidan  kelib 

chiqqan  holda,  Markaziy  bank  xorijiy  Markaziy  bank  bilan  forvard  valyuta 

shartnomasini  to‗zadi.  Forvard    shartnomasining  muddati  tugashi  bilan 

O‗zbekiston  Respublikasi    Markaziy  banki  Hukumatdan  olingan  xorijiy 

valyutadagi  tushum    hisobidan  oltinni  forvard  kursi  bo‗yicha  sotib  oladi.    Milliy 

valyuta    kursining    iste‘mol  tovarlarining    bahosiga  nisbatan  yuzaga  kelishi 

mumkin  bo‗lgan  salbiy  ta‘siriga  barham  berish  markaziy  banklarning  valyuta 

siyosatida  muhim  o‗rin  egallaydi.  Buning  boisi  shundaki,  inflyasiya  va  valyuta 

kursi  o‗rtasida  o‗zviy  aloqadorlik  mavjud.  Odatda,  milliy  valyuta  kursining 

pasayishi  kelgusida  inflyasiyaning  o‗sishiga  olib  keladi.  Inflyasion  tayziq  foiz 

stavkalarining  o‗sishi  bilan  susayishi  mumkin,  ammo  foiz  stavkalarining  o‗sishi 

investitsion  va    iste‘molchi  talabining  pasayishiga  olib  kelishi  mumkin.  Agar 

---

milliy  valyutaning    qadrsizlanishi    xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektlarning  investitsiya 

portfelining  o‗zgarishi  natijasi  bo‗lsa,  u  holda,  bunday  qadrsizlanish  yuqori 

darajadagi  inflyasiyani  yuzaga  keltirishi  mumkin.  Bunday  sharoitda  foiz 

stavkalarining  o‗sishini  ta‘minlash  inflyasiyani  jilovlashning  oqilona  yo‗li 

hisoblanadi.  Agar  milliy  valyutaning  qadrsizlanishi  tashqi  savdo  shartlarining 

o‗zgarishi  oqibati  bo‗lsa,  u  holda  foiz  stavkalari  pasaytirilishi  lozim.  CHunki 

bunday  sharoitda  sof  eksport  va  umumiy  talab  qisqaradi.      SHunisi    harakterliki, 

milliy  valyutaning  qadrsizlanishi  umumiy  talabning  qisqarishiga  olib  kelgan 

sharoitda Markaziy bank tomonidan restriksion pul-kredit siyosatining qo‗llanilishi 

milliy  iqtisodiyotning  rivojiga  salbiy  ta‘sir  ko‗rsatadi,  ya‘ni  YAIMning  o‗sish 

sur‘ati  sekinlashadi.      O‗zbekiston  Respublikasi  iqtisodiyoti  rivojlanishining 

hozirgi  davrda  foiz  stavkalari  va  inflyasiya  o‗rtasida  bevosita  aloqadorlik  mavjud 

emas.  Masalan,      2003-2006-  yillarda  tijorat  banklari  kreditlarining  o‗rtacha 

tortilgan  foiz    stavkasining    pasayishi  tendensiyasi  ko‗zatilmoqda.  Buning 

natijasida tijorat   banklarining    kredit  emissiyasi hajmi  sezilarli  darajada oshishi, 

inflyasiyaning      o‗sishi    ko‗zatilishi  lozim  edi.  Lekin  bu  holatlar  2003-2006- 

yillarda ko‗zatilmadi. Masalan, 2003- yilda inflyasiyaning yillik darajasi 3,8 foizni 

tashkil  etgan  bo‗lsa,  2004-  yilda  —  3,7  foizni,  2005-  yilda  —  7,8  foizni,  2006- 

yilda — 6,8 foizni tashkil etdi. Fikrimizcha, foiz stavkalari va inflyasiya o‗rtasida 

bevosita  aloqadorlikning  mavjudligi  ko‗zatilmagan  sharoitda,  milliy  valyutaning 

nominal va real almashuv kurslarining import qilinayotgan tovarlarning va eksport 

qilinayotgan tovarlarning bahosiga ta‘sirini tahlil qilish va yuzaga kelishi mumkin 

bo‗lgan  salbiy  ta‘sirning  oldini  olish  O‗zbekiston  Respublikasi  Markaziy 

bankining valyuta siyosatida muhim o‗rin tutishi lozim. 

Ochiq bozordagi  operatsiyalar  muomaladagi pul massasini boshqarish, bank 

tizimi  likvidligini  tartibga  solish  va  foiz  stavkalari  barqarorligini  ta‘minlovchi 

asosiy    instrumentlardan  biri  sifatida  Markaziy  bank  tomonidan  muntazam 

ravishda keng qo‗llanilib kelinmoqda.  

Markaziy  bank    tomonidan  pul-kredit  ko‗rsatkichlarining  maqsadli 

parametrlaridan  kelib  chiqqan  holda,  to‗lov  balansining  ijobiy  saldosi  hisobiga 

shakllangan  qo‗shimcha    likvidlikni    sterilizatsiya  qilish  operatsiyalari  o‗tkazilib 

borildi.  

O‗zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankining ochiq bozor operatsiyalarida 

oldi-sotdi  ob‘ekti  bo‗lib    hukumatning  qisqa  muddatli  obligatsiyalari  va  o‗rta  

muddatli    xazina    majburiyatlaridan  foydalanilmoqda.  SHu  bilan  birga, 

respublikamizda  muomalada  O‗zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankining 

obligatsiyalari  mavjud.  Ammo  bu  obligatsiyalar  tijorat  banklarining  vakillik 

hisobraqamlaridagi  likvidlilikning  ma‘lum  qismini  olib  qo‗yish  maqsadida 

emissiya  qilingan.    Bir  qator  rivojlangan  sanoat  davlatlarida,  masalan,  AQSH, 

GFR,  Buyuk  Britaniya  va  Fransiyada  Markaziy  bankning  qimmatli  qog‗ozni 

bevosita emitentning o‗zidan sotib olishi ochiq bozor operatsiyasi hisoblanmaydi, 

balki kredit operatsiyasi hisoblanadi. Masalan, hukumatning qimmatli qog‗ozlarini 

bevosita  hukumatning  o‗zidan  sotib  olish Davlat byudjeti harajatlarini Markaziy 

bank  tomonidan  kreditlanishi  hisoblanadi.  SHuningdek,  hukumatning  qimmatli 

qog‗ozlarining kursini  saqlash maqsadida  amalga oshiriladigan joriy operatsiyalar 

---

ham  ochiq  bozor  operatsiyalari  hisoblanmaydi.  Markaziy  bank,  odatda,  ochiq 

bozor  siyosatini  amalga    oshirish  yo‗li  bilan  milliy  bank  tizimining  zaxiralariga 

ikki usul bilan ta‘sir qiladi:  

1.  Agar  Markaziy  bank  tijorat  banklarining  likvidliligini  oshirishni  va  milliy 

valyutadagi  pullarning  taklifini  oshirishni  maqsad  qilib  olgan  bo‗lsa,  u  holda, 

Markaziy  bank  bozorda  qimmatli  qog‗ozlarni  sotib  oluvchi  bo‗lib  ishtirok  etadi. 

Bunda Markaziy bank qimmatli qog‗ozlarga qat‘iy belgilangan kurs o‗rnatishi va 

kurs  shu  belgilangan  darajaga  etishi  bilan  taklif  qilingan  barcha  qimmatli 

qog‗ozlarni sotib olish yo‗lidan foydalanishi mumkin. YOki Markaziy bank taklif 

etilgan  paytdagi  kursning  qanday  bo‗lishidan  qat‘iy  nazar,  ma‘lum  turdagi 

qimmatli qog‗ozlarni sotib olish miqdorini belgilashi mumkin.  

2.Agar  Markaziy  bank  milliy  bank  tizimidagi  ortiqcha  likvidlilikni 

kamaytirishni  maqsad  qilib  olgan  bo‗lsa,  u  holda,  Markaziy  bank  qimmatli 

qog‗ozlar bozorida sotuvchi bo‗lib ishtirok etadi. Bunda ham Markaziy bank ikki 

imkoniyatga ega bo‗ladi:  

– Markaziy bank ma‘lum kursni e‘lon qilishi va qimmatli qog‗ozlarning kursi 

e‘lon qilingan darajaga  etishi bilan istalgan  miqdordagi qimmatli qog‗ozni sotish 

majburiyatini olishi mumkin;  

–  Markaziy  bank  qo‗shimcha  tarzda  ma‘lum  miqdordagi  qimmatli  qog‗ozni 

sotish  majburiyatini  olishi  mumkin.  Buning  natijasida  davlatning  qimmatli 

qog‗ozlaridan  va  boshqa  yuqori  likvidli  qimmatli  qog‗ozlardan  keladigan 

daromadlarning  miqdori  oshadi  va  shuning  asosida  ularning  investitsion 

jozibadorligi  oshadi.  Pirovard  natijada,  tijorat  banklari  va  boshqa  kredit 

institutlarining  mazkur  qimmatli  qog‗ozlarga  bo‗lgan  qiziqishi  kuchayadi  va 

ularning  kreditlash  salohiyati  pasayadi.  Bu  esa,  o‗z  navbatida,  kreditlarning  foiz 

stavkalarining oshishiga olib keladi. Agarda foiz stavkalarining shu taxlitda o‗sishi 

Markaziy bankni qoniqtirmasa, u yana qimmatli qog‗ozlarni sotib olishi mumkin. 

Bunday  holatni  bir  qator  rivojlangan  sanoat  mamlakatlari  markaziy  banklarining 

faoliyatida  ko‗zatish  mumkin.  Masalan,  GFR  Federal  banki  (Bundesbank) 

tomonidan  ochiq  bozorda  qat‘iy  foizli  qimmatli  qog‗ozlarni  sotib  olish  1975- 

yilning  ikkinchi  yarmiga  kelib  o‗zining  yuqori  cho‗qqisiga  chiqdi.  Bu  vaqtda 

Bundesbank banklarning likvidliligini ta‘minlash va foiz stavkalarini o‗zining pul-

kredit  siyosatining oraliq va  taktik  maqsadlariga  mos  keladigan  darajasidan oshib 

ketishiga  yo‗l  qo‗ymaslik  maqsadida  7,5  mlrd.  nemis  markasi  miqdoridagi 

summaga  yuqori  likvidli  qimmatli  qog‗ozlar  sotib  olgan  edi.  1976  yilda  esa, 

aksincha, Bundesbank bunday qimmatli qog‗ozlarni juda katta miqdorda sotdi34. 

Buning sababi shundaki, Bundesbank qat‘iy foizli qimmatli qog‗ozlarning kursini 

oshishi  natijasida  bank  kreditlari  va  depozitlari  foiz  stavkalarining  pasayish 

jarayonini to‗xtatib qo‗ymasdan turib, bozordan katta miqdordagi likvidlilikni olib 

qo‗yishi  zarur  edi.  Birgina  1976-  yilning  o‗zida  Bundesbankning  qimmatli 

qog‗ozlar  portfeli  6,5  mlrd.  nemis  markasiga  kamaydi.      SHunisi  harakterliki, 

ko‗pchilik  rivojlangan  sanoat  mamlakatlarida  ma‘lum  turdagi  qimmatli 

qog‗ozlarga nisbatan kursni belgilab qo‗yish siyosati qo‗llaniladi. Mazkur usulning 

mohiyati  shundaki,  Markaziy  bank,  qisqa  muddatli  qarz  majburiyatlari  bilan 

operatsiyalarni  amalga  oshirayotganida,  minimal  stavkani  ko‗rsatadi.  SHundan 

---

keyin  tijorat  banklari,  ularning  kreditga  bo‗lgan  talablari  qondirilgan  sharoitda, 

to‗lashga  rozi  bo‗lgan  stavkani  ko‗rsatib  ariza  beradilar.  Markaziy  bank  tushgan 

arizalar  asosida  o‗zining  hisob  stavkasini aniqlaydi.  Bunda  yuqori  foiz stavkalari 

taklif qilgan kredit institutlari katta miqdorda kredit resurslari oladilar. Ochiq bozor 

operatsiyalarining  e‘tiborga  molik  jihatlaridan  biri  shundaki,  xalqaro  bank 

amaliyotida  Markaziy  bank  bilan  tijorat  banklari  o‗rtasida  kursni  belgilash 

borasidagi shartnomani imzolashda quyidagi ikki xil standart mavjud:  

1. Foiz stavkalari barcha tijorat banklari uchun yagona stavkada belgilanadi.  

Ushbu standart «kreditlarni taqsimlashning gollandcha usuli» deb ataladi.  

2.  Foiz  stavkalari  har  bir  tijorat  bankiga nisbatan  alohida  o‗rnatiladi.  Ushbu 

standart «amerikacha standart» deb ataladi.  

Markaziy  bankning  ochiq  bozor  siyosati  orqali  tijorat  banklari  tomonidan 

depozitlarga  to‗lanadigan  va  kreditlardan  olinadigan  foiz  stavkalariga  ta‘sir 

ko‗rsatish mumkin. Mazkur ta‘sir mexanizmi quyidagi ko‗rinishga ega: Markaziy 

bank iqtisodiyotning nobank sektoridagi xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlar bilan ochiq 

bozor  operatsiyalarini  amalga  oshirganida  pul  bozorini  tartibga  solish  maqsadini 

ko‗zlamaydi.  Demak,  Markaziy  bank  tomonidan  sotib  olinuvchi  qimmatli 

qog‗ozlar  tarkibiga  kirmaydigan  qimmatli  qog‗ozlarning  sotilishi  ham  bank 

tizimining  likvidliligini  kamaytiradi.  Bundan  tashqari,  Markaziy  bank,  nobank 

sektoridagi  xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektlarga  qimmatli  qog‗ozlarni  sotishda  yuqori 

foizlar  belgilash  yo‗li  bilan,  tijorat  banklarining  depozitlarga  to‗laydigan  foiz 

stavkalariga faol tarzda ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. 2015- yilda bank ustav kapitalini 

oshirish  maqsadida  aktsiyadorlik-tijorat  banklari  tomonidan  jami  553,6  mlrd. 

so'mlik aktsiyalar investorlar o'rtasida joylashtirildi va ularning 319,6 mlrd. so'mlik 

qismi  nodavlat  sektori  hissasiga  to'g'ri  keldi.  Jumladan,  O'zbekiston  Respublikasi 

Prezidentining tegishli qarorlariga asosan «O'zsanoatqurilishbank» tomonidan 157 

mlrd.  so'mlik,  Xalq  banki  tomonidan  54  mlrd.  so'mlik  aktsiyalar  chiqarilib, 

investorlar  orasida  joylashtirildi.  Shuningdek,  Tashqi  iqtisodiy  faoliyat  milliy 

bankining  ustav  kapitali  –  35  mlrd.  so'mga,  «Agrobank»niki  –  50  mlrd.  so'mga, 

«Mikrokreditbank»niki  –  25  mlrd.  so'mga  va  «Qishloq  qurilish  bank»niki  –  25 

mlrd.  so'mga  oshirildi.  Tijorat  banklarining  kapitallashuv  darajasini  oshirish 

bo'yicha  amalga  oshirilgan  maqsadli  chora-tadbirlar  natijasida  bank  tizimining 

umumiy kapitali so'nggi 5 yil davomida 2,4 martaga o'sdi. 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  inflyatsiya  mavjudligi  tabiyi  bo`lgani  kabi, 

mamlakatning  «soliq  infratuzilmasi»da  ham  inflyatsiyaning  qay  darajada  bo`lishi 

olib      borilayotgan    chora  -tadbirlarga  bog`liqdir.  Xususan,  O`zbekiston 

Respubliksi  xukumati  tomonidan  tayinlangan  ma`sul  muassasalar  (O`zbekiston 

Respublikasi  Moliya  Vazirligi,  O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy  Bank, 

O`zbekiston Respublikasi Soliq Qo`mitasi) tomonidan olib borilayotgan barcha iqti 

o`sish choralari «soliq inflyatsiya» siga qarshi olib borilmoqda. Sababi shundaki, 

«soliq inflyatsiya»sining dinamik pasayishi sodir bo`lganda quyidagi o`zgarishlar 

kuzatiladi:  Ishlab  chiqarish  samaradorligi  barqarorlashadi,  real  daromadlar 

ko`payadi.  Demak,  soliq  to`lovchi  xo`jalik  yurituvchi  sub`eklar  xam  kupayadi; 

xukumat    tomonidan    byudjetdan  ajratiladigan  loyihalarni  moliyalashtirish 

bo`yicha  investitsiyalar  iqtisod  qilinib,  ularni  real  va  effektiv  moliyalashtirish 

---

uchun  xususiy  sektor  jalb  etiladi;  Umuman  olganda,  mamlakatda  barcha  tovar  va 

xizmat belgilangan yuqori soliq bojxona stavkalari iste`mol va noiste`mol tovar va 

xizmatlarga belgilangan baholarning o`sishiga olib keladi. Inflyatsiya  o‘zi  bilan 

birga    katta    iqtisodiy    va    ijtimoiy    xarajatlarni  olib    keladi.  Natijada    resurslar  

noto‘g‘ri    joylashtiriladi,  va  bu  o‘z    navbatida    iqtisodiy    samaradorlikning  

pasayishiga    olib    keladi.  Shuningdek,    inflyatsiya    iqtisodiy    vakillarga    o‘z  

faoliyatini    kelgusida    rivojlantirishga    halaqit  beradi,  hamda    ularning    olib  

borilayotgan iqtisodiy  siyosatga  bo‘lgan  ishonch darajasini pasaytiradi. Bundan  

tashqari u  milliy  daromadni  aholining  bir  qismi   foydasiga  va ikkinchi  qismi  

zarariga  qayta  taqsimlaydi. 

 O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy    bankining    monetar  siyosatini    asosiy  

vazifalardan      ham  inflyatsiya    sur‘atlarini    pasaytirishdan    iborat.  Chunki  

Markaziy  bankning  monetary  siyosati  to‘g‘ri  olib  borilishiga  ta‘sir qiluvchi  

omillardan  biri bo‘lib inflyatsiya  hisoblanadi.  Yuqorida  qayd  etilgan  masalalar  

to‘la    hal  qilinsa,  O‘zbekiston    Respublikasi    Markaziy    bankining    monetary  

siyosatini    yanada    takomillashtirish,  demakki,    natijada    bank    tizimini  yanada  

rivojlantirish   mumkin. Bu o‘z  navbatida  iqtisodiy o‘sish  sur‘atlarini  oshirishi  

va natijada  axolining  turmush  darajasini  yanada  oshirishi  mumkin.