’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

III. Tenericutes bo
’limi 
Rigid 
(qattiq), 
hujayra 
devori 
yuk, 
grammanfiy, 
peptidoglikan 
sintezlamaydigan  prokariotlar  kiradi.  Bo
’limga  odam,  hayvon  va  o’simliklarda 
kasallik ko
’zgatuvchi mikoplazmalar kiradi. Ularda hujayra devori yo’q. Hujayra 
membranasi  3  qalin:dan  iborat  bo
’lib  oval  yoki  sharsimon  shaklli,  ba’zilari 
ipsimon  shohlangan  bo
’lishi.  mumkin.  Kattaliklari  125  —  250  nm  bo’lib  eng 
kichik bakteriyalarga yaqin. Viruslar kabi bakterial filtrdan oson o
’tadi.  
IV. Mendosicutes  bo
’limi 
Bu  bo
’limga  hujayra  devori  takomillashmagan,  peptidoglikani  yuk, 
hujayralari sharsimon, tayoqchasimon, spiralsimon, piramida ko
’rinishli, kvadrat, 
olti  nurli  yuldo
’zsimon,  mitselliyli  va  hokazo  shaklli  prokariotlar  kiradi.  Ba’zi 
vakillari Gram  musbat, ba
’zilari Gram manfiy bo’ladi.. Bo’limga Archeobacteria 
sinfi kirib, ular o
’zining fiziologiya, biokimyoviy xususiyatlari va ekologiyasining 
noyobligi  va  boshqa  prokariotlardan  keskin  farqlanishi  bilan  ajralib  turadi. 
Xususan, ribosoma RNK
— 5S va 16S, transport RNK—lari tarkibi va birlamchi 
to
’zilishi  va  hujayra  devori  lipid  membranasi  tarkibi  bilan  ajralib  turadi.  Ba’zi 

---

turlarining 100°S dan ham yuqori temperaturada rivojlanishi va boshqa 
— noyob 
xususiyatlar bu xil prokariotlarga xosdir. 
Arxibakteriyalar sinfi 5 guruhga bo
’linadi: 
1 
—  guruhga  metanhosil  tayoqcha,  sharsimon,  tayoqchasimon  shaklli 
bakteriyalar  kirib,  CO
2
  ni  CH
4
  gacha  qaytaradi  yoki  sirka  kislota  yoki  metil 
spirtidan  metan  va  CO
2
  hosil  qildi.  Ular  tuproq,  botkokliklar,  hayvon  va 
odamlarning oshqozon 
— ichak yullarida tarqalgan. 
2 
—  guruhga  aerob  oltingugurtni  oksidlovchi,  optimal  rivojlanish 
temperaturasi 70 
— 75°C  pH optimumi 3 bo’lgan atsidofil bakteriyalar kiradi. 
3 
—  guruhga  oltingugurtni  H
2
S  gacha  anaerob  qaytaruvchi,  optimal 
rivojlanish temperaturasi 85
—105°C issik suvlarda tarqalgan prokariotlar kiradi. 
4 
—  guruhga  galobakteriyalar  kirib,  "ular  kvadrat  bakteriyalar"  ham 
deyiladi.  Ular  NaC1ning  20 
—  25%  li  eritmasida  ham  rivojlanadi.  Ular 
shurlangan tuproq, suv havzalari va boshqa substratlarda tarqalgan. 
5 
—  guruhga  termoatsidofil  "mikoplazma"  lar  kirib  yuqori  (60°S) 
temperaturada  va  past  (1-2)  pHda  rivojlanadi.  Ular  yaponiyaning  issiq  mineral 
suvlarida topilgan. 
di va ular uchun qo
’yidagi xususiyatlar hosdir:     
1.  Juda  ham  kichik  bo
’lib, (7—20 mμ dan — 250—300 mμ gacha) oddiy 
mikroskopda ko
’rinmaydi. 
2.  Fil
’trlanish,  ya’ni  bakteriyalarni  to’tib  qoladigan  filtrlardan  bemalol  
o
’tadi. 
3. Sun
’iy oziq muhitida rivojlanmaydi. 
4.  Parazit  (tirik  to
’qima  hujayrasida  rivojlanadi  va  o’zida        moddalar 
almashinuvi bo
’lmaydi). 
5. Tovuq embrionida va rivojlanuvchi to
’qimali kulturalarda rivojlanadi. 
Viruslarning  tayoqchasimon,  sharsimon,  kubsimon,  spermatozoidsimon  va 
ipsimon shakli elektron mikroskop va ultramikrotom yordamida yaqqol ko
’rinadi, 
lekin tashqi ta
’sirotda ularning shakli o’zgaradi. 

---

Elementar  zarrachalar.  Maxsus  bo
’yash  usullari  bilan  ayrim  viruslarni 
oddiy  mikroskopda  ko
’rish  mumkin.  Bunday  viruslarga  elementar  zarrachalar 
yoki  tanachalar  deyiladi.  Masalan,  tovuqlar  chechak  kasalligining  Borrel 
tanachasi,  odam  chechak  kasalligining  Guarnieri  tanachasi,  Pashen  tanachasi  va 
boshqalar  shular  jumlasiga  kiradi.  Ushbu  zarrachalarni  ko
’rish  uchun  surtma 
preparat  tayyorlanib,  Romanovskiy 
—  Gimza  yoki  Gertsberg  usullari  bilan 
bo
’yaladi  va  mikroskop  ostida immersion  sistema,  bilan tekshirganda ular qora, 
tuqbiiafsha  yoki  kung
’ir  rangli  koqklarga  o’xshash  ko’rinib,  yakka-yakka  yoki 
to
’p-to’p holatda joylashgan bo’ladilar. 
 
Turli  viruslar  batafsil  o
’rganilgandan  so’ng,  ularning  murakkab 
to
’zilganligi  aniqlandi.  Juda  ham  kichik  bo’lishiga  qaramay,  har  qaysi  virus 
zarrachasi  tashqi  tomondan  ichki  moddalarini  saqlab  turadigan  parda  bilan 
o
’ralgandir.  Viruslar  asosan  nukleoproteidlardan  tuzilgan  bo’lib,  tarkibida 
oqsillarning  karbon  suvlari  va  yoglari  bo
’ladi. Nukleproteidlar tarkibida nuklein 
kislotalarinnng  bo
’lishi,  viruslarda  uzak  moddasining  borligidan  dalolat  beradi. 
Keyingi  paytlarda  ayrim  viruslarda  ferment  borligi  aniqlangan.  Masalan,  gripp 
virusida  neyroamilidaza,  chuchqalarnnng  inflyuentsiya  kasalligida  mutsinaza  va 
boshqalar bo
’ladi. 
Viruslarning  rivojlanishi.  Viruslar  sun
’iy  oziq  muhitida  rivojlanmaydi. 
Ularni  tovuq  embrionida  rivojlanuvchi  to
’qima  kulturalarida  va  sezgi,  ya’ni 
virusga  moyil  organizmda  rivojlantirish  mumkin.  Buning  uchun  8
—12  kunlik 
tovuq  embrioni olinadi, virus  uning  xoriollantiois pardasiga allantiois  va  amnion 
bo
’shliqlariga  hamda  tuxum  sarigi  xaltachasiga  yuboriladi.  Virusning  sezgir 
hujayraga  ta
’siri  5  davrga  bo’linadi:  1.  Adsorbtsiya,  bunda  virus  zarrachalari 
hujayra  po
’stlogiga  shimiladi.  2.  Hujayra  ichiga  kiradi.  3.  Virus  zarrachasining 
asosiy  qismlari  sintezlanadi.  4.  Bir  bo
’tun  virus  zarrachasi  tashkil  qilinadi.  5. 
Hosil  bo
’lgan  viruslarning  zarrachalari  hujayradan  ajralib  chiqadi.  Ko’pchilik 
kasallik  qo
’zg’atuvchi viruslar tovuq embrionida rivojlantirilib, ulardan itlarning 
o
’latiga,  tovuqlarning  nyukasl  kasalligiga,  odam  va  parrandalarning  chechak, 
qoramollarning o
’lat kasalliklari va boshqalarga vaktsinalar tayyorlanadi. 

---

Viruslarni  rivojlantirish  uchun  ikki  xil  to
’qima  kulturasi  qo’llaniladi:  1. 
Tirik 
—  rivojlanmaydigan  to’qima  kulturasi,  bunda  moddalar  almashinish 
protsessi  bo
’ladi,  hujayralar  o’sib  ko’paymaydi.  Bunday  muhitlar  asosan 
viruslarni 
rivojlantirib, 
ulardan 
vaktsina 
tayyorlashda 
qo
’llaniladi.  2. 
Rivojlanuvchi to
’qimalar kulturasi. Bulardan eng muhimi bir qavatli to’qima hosil 
qiluvchi  kulturadir:  hayvon  embrioni  yangi  tug
’ilgan  buzoq,  ko’zi,  cho’chqa 
bolasining buyragi va 8
—10 kunlik tovuq embrionining teri-muskul to’qimasi 1—
2  mm  dan  qilib  maydalanib,  ularga  tripsin,  versen  kabi  ferment  ta
’sir  etganda 
alohida  hujayralarga  ajraladi.  Ajralgan  hujayralarni  ma
’lum  miqdorda  maxsus 
muhitga  aralashtirib  neytral  reaktsiyali  probirkalarga  qo
’yilsa,  hujayralar  shisha 
devoriga  yopishib,  asta-sekin  rivojlana  boshlaydi  va  natijada  bir  qavatli  to
’qima 
hosil  bo
’ladi.  Bu  to’qima  birinchi  hosil  bo’lgan  bir  qavatli  to’qima  kulturasi 
deyiladi. Bundan tashqari, ushbu to
’qimadan tayyorlangan subkultura (har qanday 
birinchi  hosil  bo
’lgan bir qavatli to’qima kulturasidan 4—5, ayrim vaqtlarda 20 
martagacha ko
’chirilib, yangi bir qavatli to’qima hosil qiluvchi kultura), uzluksiz 
kuchiriluvchi  bir  qavatli  to
’qima  kulturasi  (bu  ma’lum  sharoitda  va  maxsus 
muhitda  tanlangan  hujayralardan  hosil  qilingan  bir  qavatli  to
’qimani  uzluksiz 
ko
’chirib ekib  olinadi) va diploidli  to’qima  (buni tayyorlashda  tarkibida  bir  juft 
xromosomalari  bo
’lgan  hujayralar  qatnashadi,  bunday  to’qimani  50  martagacha 
ko
’chirib ekish mumkin) hosil qilinadi. 
To
’qimali  kulturalarda  viruslarning  titri,  neytrallanishi,  tsitopatogenli 
ta
’siroti o’rganiladi va ayrim kasalliklarga qarshi vaktsinalar tayyorlanadi. 
Viruslar  bakteriyalarga  o
’xshash  antigenlik  xususiyatiga  ega.  Shuning 
uchun  virusli  infektsiyalardan  keyin  kasallikdan  tuzalgan  organizmda  virusni 
neytrallovchi  modda  (antitelo)  to
’planadi  va  natijada  organizm  immunitetli 
bo
’ladi. 
Viruslarning  chidamliligi.  Barcha  viruslar  past  temperaturaga  chidamli 
bo
’ladi  —20—70°  sovukda  viruslar  yillab  ulmaydi.  Yuqori  temperaturaga  juda 
ham sezgir bo
’ladi, ayniqsa qaynatilganda darhol halok bo’ladi. Qo’yosh nuri va 

---

dizenfektsiyalovchi  moddalardan  formalin,  xloramin,  lizol,  fenol  va  boshqa 
eritmalar viruslarni o
’ldiradi.