Ma’ruza matnlari

 
3.Lisoniy  paradigma  haqida.  Paradigma  haqidagi  ilk  tasavvurimizni 
shakllantirish uchun borliqdagi bir dalilga murojaat qilamiz. 
Qo‘limizda bir shoda har xil kalit bor. Qulfni ochish uchun ularni birma-
bir  qulfga  tiqib  ko‘ramiz.  Natijada  bittasi  tushadi  va  qulf  ochiladi.  Ana  shu 
kalitlar shodasini paradigmaga qiyoslash mumkin. Kitob... berdi gapi bamisoli 
qulf.  Uning  teshiklariga  kelishiklardan  biri  tushadi.  –ning,  -ni,  -da 
qo‘shimchalarini birma-bir qo‘yib ko‘ramiz. Qurilmaga tushum kelishigi shakli 
–ni tushadi. 
Umumiy  belgisi  asosida  birlashgan  va  bir-birini  taqozo  etadigan,  ammo 
har  biri  o‘ziga  xos  belgisi  bilan  boshqasiga  qarama-qarshi  turuvchi  lisoniy 
birliklar  sistemasiparadigma  deyiladi  (paradigma  grekcha  paradeigma  – 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
34 
“misol”,  “namuna”  degan  ma’nolarni  bildiradi)
3
.  Har  qanday  lisoniy  sistema, 
bir vaqtning o‘zida, lisoniy paradigma sanaladi. Grammatik kategoriyalar ham 
lisoniy paradigma ko‘rinishlaridan biri. 
Paradigmani  tashkil  etuvchi  lisoniy  birlik  paradigma  a’zosi  deb 
yuritiladi.  Paradigma  kamida  ikkita  a’zodan  iborat,  ular,  asosan,  bir  lisoniy 
sathga mansub bo‘ladi. 
Ferdinandde Sossyur lisoniy paradigma tarkibidagi, boshqacha aytganda, 
lisoniy  birliklar  orasidagi  paradigmatik  (assotsiativ,  bir-birini  eslatib  turish, 
o‘xshashlik) munosabatini lisoniy birlik uchun eng asosiy munosabat sifatida 
baholagan. 
Bir  paradigma  tarkibiga  kiradigan  birliklar  quyidagi  xususiyatlarga  ega 
bo‘lishi kerak: 
1)  paradigmadagi  bitta  birlik  tilga  olinganda,  shu  paradigmaga  kiruvchi 
boshqa  a’zo  ham  eslаnishi  (masalan,  bir  kelishik  shaklining  boshqa  kelishik 
shakllarini, bir ma’nodosh birlikning ma’nodoshlik qatoridagi boshqa birlikni 
eslatishi kabi); 
2)  muayyan  nutq  sharoiti  uchun  o‘zaro  paradigmatik  munosabatda 
turgan  birlikdan,  ya’ni  paradigma  a’zolaridan  bittasi  tanlanishi  (masalan,