Ma’ruza matnlari

 
 
Adabiyotlar 
 
1. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. −Toshkent: O‘qituvchi, 1993.  
2. Ne’matov  H.,  Rasulov  R.  O‘zbek  tili  sistem  leksikologiyasi  asoslari.  -
Toshkent: O‘qituvchi, 1995. 
3. Tulenov J., G‘afurov Z. Falsafa. – Toshkent: O‘qituvchi, 1997.  
4. Ne’matov H., Mengliyev B. Tilshunoslikning metodologik masalalari. – 
Toshkent, 2017. 
5. Mirtojiyev M. O‘zbek tili semasiologiyasi. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 
2013. 
 
 
 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
88 
4.LEKSEMA VA SO‘Z 
 
Kalit tushunchalar 
leksik-semantik sath, leksikologiya, morfema, leksema 
 
O‘zlashtiriladigan tushunchalar 
leksema, so‘z 
 
Leksema  talqiniga  doir.  Leksema  (gr.  Lexis  –  so‘z,  ifoda)  terminini 
qo‘llash 1918- yilda rus tilshunosi A.M.Peshkovskiy tomonidan taklif etilgan. 
Ilk marta N.N.Durnovoning “Grammatik lug‘at”iga kiritilgan. Leksema termini 
so‘zlarni  grammatik  xususiyatlardan  xoli  idrok  etish  uchun  tanlangan.  Shu 
boisdan  kitob,  kitobni,  kitobga  birliklari  grammatik  shakllangan  uchta  so‘z, 
lekin  ular  zamirida  bitta  leksema  yotadi.  Tilshunoslikda  bu  talqinga 
V.V.Vinogradov,  A.I.Smirnitskiy,  A.A.Zaliznyak  katta  hissa  qo‘shishgan. 
Amerika tilshunosligida Bu terminni 1938- yilda B.Uorf, 1963- yilda J.Layonz 
tomonidan  qo‘llangan.    Ular  tomonidan  leksema  terminini  qo‘llashda 
so‘zlarning  lison  va  nutqdagi  o‘rniga  e’tibor  qaratilmaydi.  Masalan, 
U.Vaynrayx  (1966)  lug‘atda  qamrab  olinuvchi  har  qanday  ifodani,  hatto 
idiomalarni ham leksema sifatida qaraydi. Fransuz tilshunosligida leksemani 
mustaqil  ma’no  ifodalovchilar  sifatida  olib,  morfemaga  qarama-qarshi 
mohiyatli  birlik  sifatida  tushunish  ham  mavjud  (A.Martine,  1963).  O‘zbek 
tilshunosligida  lison  va  nutqning  izchil  farqlanishi  natijasida  leksemaga 
mustaqil  leksik  ma’no,  qisman  faqat  grammatik  ma’no  (masalan,  yordamchi 
so‘zlar) anglatishi mumkin bo‘lgan til hodisasi sifatida qarash ommalashgan.