|
Muammoli o’qitish keyingi yillarda psixolog olimlar, didaktlar, metodistlar,
ijodkor o’qituvchilarning e'tiborini tobora ko’proq jalb qilmoqda. Olimlar
muammoli darsni quyidagi bosqichlarga bo’lishini taklif qiladilar:
muammoli vaziyat yaratish va uning tahlili;
muammoni ifodalash (qo’yish);
muammo yechimini izlash (avvalgi bilimlarni muhimlashtirish, farazlarni
ilgari surish, eng to’g’ri farazni tanlash va isbotlash);
muammoni hal qilish;
yechimning to’g’riligini tekshirish.
Darsda muammoli vaziyat yaratish muiakkab didaktik masaladir. Har bir dais
muammoli bo’lishi mumkin va lozim.
Muammoli o’qitishning samaradorligi faqat material chinakam idrok
muammoga ega bo’lgandagina bilinadi. Muammoli xarakterdagi darsni o’tish
uchun o’qituvchi undagi muammoli vaziyatlarni oldindan ajratishi, qo’yilgan
muammoni yechishda o’quvchilar faoliyatining borishini belgilovchi metodik
vositalarni aniqlashi, darsning barcha tafsilotlarini puxta o’ylab chiqishi kerak.
Dais shunday taizda tuzilishi kerakki, unda qo’yilgan muammoga bolalarda
qiziqish uyg’onsin, uning bilim olish tizimidagi ahamiyati ko’rsatilsin, yangi bilimlar
olishga ehtiyoj tug’ilsin. Muammoli darsning birinchi bosqichida o’quvchilar qaysi
tayanch bilimlarga asoslanib oldilariga qo’yilgan masalalarni hal qilishlari
mumkinligini aniqlash zarur. Bu bosqichda o’qituvchining ishi o’quvchilarga
yordam berish, ularning faolligini o’quv materiali bilan ishlash va aqliy faoliyat
uslublarini to’g’ri tanlashga qara-tishdan iborat bo’lishi lozim. o’qituvchi tomonidan
yo’naltirilgan o’quvchilar vujudga kelgan muammoli vaziyatni tahlil qiladilar, idrok
qilish vazifasini aniqlaydilar, uni hal qilishga o’zlarining bilim hamda turmush
tajribalarini safarbar qiladilar.
Muammoli darsning kelgusi bosqichlari o’quvchilarning o’qituvchi
rahbarligidagi mustaqil faoliyatidir. zlanish ishlari jarayonida umumiy muammo jism
(narsa) yoki hodisalarning biror muhim belgilarini kuzatish yoki o’rganilayot-gan
obyektning muhim va muhim bo’lmagan belgilarini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan
qator vazifalarga ajratilishi mumkin. Izlanish jarayonida taqqoslash, tahlil, sintez
qilish, umumlashtirish kabi fikrlash faoliyati keng qo’llaniladi.
Endi bu o’simliklar bolalarga ekskursiyadan tanish, shunga ko’ra o’qituvchi
o’quvchilarning ulaming farqiga bora olishlarini tekshirish uchun savollar beradi.
Buning uchun doskaga o’simliklarning nomlari: binafsha, chuchmoma,
boychechak, lola deb yozib qo’yiladi. o’quvchilar bu nomlami o’qib, o’simlikni
geibariy yoki ko’igazmali quroldan ko’rsatadilar va uning nomini aytadilar.
Keyin sanab o’tilgan o’simliklarning har birini qarab chiqish va ta'riflash
taklif qilinadi. o’simliklarning tuzilishlari taqqos-langanda o’qituvchi muammoli
o’qitish metodidan foydalanadi, nima uchun lola, boychechak, binafsha, chuchmoma
erta gullaganligi aniqlanadi. o’quvchilar o’simliklar tashqi tuzilishining o’xshashligi
va xilma-xilligi to’g’risida xulosalar chiqarishlari kerak.
Bu bilimlar darsda yangi materialni o’rganish va qo’yilgan muammoni
butunlay hal qilish uchun tayanch bo’ladi.
Kirish hikoyasi oldidan topshiriqlar bajartirib, o’qituvchi o’simliklardagi
o’xshashlik faqat yer usti uzvlaridagina emas, balki yer osti uzvlarida ham bo’lishini
belgilaydi va o’z hikoyasini binafsha, chuchmoma, boychechak, lola ildizlarini
ko’rsatish bilan tugatadi.
Ikkinchi sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlarini, ularda zarur botanik bilimlar
zaxirasining yo’qligini va qo’yilgan muammoning murakkabligini hisobga olib,
o’qituvchi o’quvchilarga ko’rsatilgan erta gullovchi o’simliklar to’g’risida har xil
mulohazalar aytishlarini taklif qiladi, e'tiborini barcha erta gullovchi o’simliklarda yer
osti qismlari yo’g’onlashgan bo’lishiga qaratadi. Yer osti qismlariga qarab chiqib va
taqqoslab, bolalar boychechak va binafshada ular har xil ekanligini payqaydilar.
o’qituvchi binafshaning yerosti qismini ildizpoya, boychechak va lolada - piyozbosh
deb atalishini ta'kidlab aytadi. Piyozbosh va ildizpoyada kuzda oziq moddalar
to’planadi, ular o’simliklarga erta rivojlanish va gullashga yordam beradi. Keyin
o’qituvchi piyozbosh bilan ildizpoyani kesadi va ularning ichki tuzilishini ko’rishni
taklif qiladi.
O’quvchilarning ekskursiyadagi kuzatishlariga asoslanib, o’qituvchi erta guilovchi
o’simliklarni qayerda (quyosh ko’p tushadigan joylarda) ko’rganliklarini aniqlaydi.
Javoblarni umumlashtirib, o’qituvchi o’quvchilarni shunday xulosaga olib keladi: erta
gullovchi o’simliklarda yil davomida yer osti qismlarida oziq moddalar to’planadi,
ulardan o’simliklarbahoida foydalanadi. Bahoigi o’sish jarayonini kuchayishiga bu xilda
to’plangan oziq moddalar yordam beradi. o’simliklaming erta gullashini o’quvchilar
oziq moddalar zaxirasining bo’lishi va bahorda haroratning isishi bilan tushuntirishlari
kerak.
Shunday qilib, o’quv materialini muammoli bayon qilish uning
isbotlanishini va zarur miqdordagi bilimlarning ongli o’zlashtirilishini ta'minlaydi,
ularga bo’ladigan qiziqishni oshiradi va bolalar tafakkurini faollashtiradi.
Bundan tashqari, muammoli bayon qilish o’quvchilarga o’zlarining
shaxsiy farazlarini aytib, ulardan faqat haqiqatga muvofiq keladiganlarini tanlab
olishga imkon beradi, ya'ni mantiqiy fikrlashga o’rgatadi. Yana shu narsa muhimki,
muammoli bayon qilish ancha hissiyotli bo’ladi, shuning uchun ham o’rganishga
qiziqishni oshiradi.
Chunonchi, “O'lkamizda kuz”, “Qish” (2- sinf) mavzularini o’rganishda
bolalar oldiga quyidagi muammoli savollarni qo’yish mumkin: Nima uchun kuzda
qushlar issiq o’lkalarga uchib ketadilar? Nima uchun ba'zi hayvonlar qishda uxlaydi?
Nima uchun kuzda sovuq tushadi?
O’quvchilar oldiga u yoki bu muammoni qo’yishda ularning har biri
qanchalik dars mazmunidan kelib chiqayotganini, didaktik va tarbiya maqsadlariga
xizmat qilishini puxta hisoblab chiqish kerak. Bu talablarga javob bermaydigan
muammolarni qo’yish darsda ko’rib chiqilayotgan masalalarning mohiyatini
aniqlashga xalaqit beradi. Shuningdek, o’quvchilar oldiga, ular zarur bilimlarga ega
bo’lmasalar, ongli hal qilinishi uchun muammo qo’yish mumkin emas.
O’qituvchi darsning har xil bosqichlarida: materialni tushun-tirish vaqtida,
amaliy ish, tajribalarni namoyish qilish jarayoni va hokazolarda uning mazmuniga
qarab, muammoli vaziyatlar hosil qilish va muammoli savollar qo’yishi mumkin.
Faqat shuni esda tutish kerakki, tabiatshunoslikni o’qitishga muammoli yonda-shishda
yetakchi rolni o’qituvchi o’ynaydi, o’quvchilarning fikrlash mustaqilligi, amaliy va
aqliy ishlari ularning bilish faoliyatiga o’qituvchi doimo izchillik bilan va mohirona
rahbarlik qilganda muvaffaqiyatli rivojlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
