O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi

Qonuniyatni  amalda  qo„llash.  Aniqlangan  qonuniyat  ma‘lum  bir  amaliyot  sohasida,  masalan,  tergov 
jarayonida gumon qilinuvchini so‗roq qilish psixologiyasini o‗rganishdan to‗plangan tajriba keyingi tergov jarayoni 
uchun  kerak  bo‗ladi.  Ko‗pgina  xodimlar  amaliy  faoliyatlarida  hamisha  shaxsiy  hamda  boshqalarning  tajribalarini 
umumlashtiradilar.  Lekin,  shunday  bo‗lsa  ham,  har  holda  bunday  umumlashtirishlar  ilmiy  jihatdan  yetarli 
asoslangan bo‗lmaydi, boshqacha qilib aytganda muhim aniqlik va teranlik bilan ajralib turmaydi. 
Kasbiy  psixologiyaning  o‗ziga  xos  prinsiplari  mavjud.  Har  qanday  usulda  o‗tkaziladigan  psixologik 
tekshirishlar qator prinsiplarga rioya qilishni talab etadi. Masalan: subyektiv (psixologik) asosga nisbatan obyektiv 
(moddiy) asosning birlamchiligi, psixikaning taraqqiyotida faoliyatning yetakchilik roli, psixik hodisalarning o‗ziga 
xos  bog‗liqligi  prinsipi,  psixologik  faoliyatni  o‗rganishda  obyektivlik  prinsipi,  nazariya  bilan  amaliyotning 
bog‗liqligi prinsipi. 
Subyektiv  asosga  nisbatan  obyektiv  asosning  birlamchiligi  prinsipi  psixika  moddiy  bo‗lmasa  ham 
moddiylikdan  ayri  holda  yashay  olmasligidan  kelib  chiqadi.  Shaxsni  o‗rganishda  biz  psixik  faoliyatning  ko‗plab 
tashqi ko‗rinishlariga duch kelamiz. Ulardan asosiylari: 
- 
og‗zaki  va  yozma  nutq.  Psixolog  uchun  shaxsning  o‗zi  (shaxsiy  hisobot  ma‘lumotlari)  haqidagi 
mulohazalari g‗oyat muhim hisoblanadi. Nutq orqali shaxslarning fikrlari, hissiyotlari, qarashlari, intilishlari, bilimi 
va boshqalar haqida xulosaga kelish mumkin; 
- 
shaxs  faoliyatining  mahsuli.  Shaxslar  psixikasi  haqida  ularning  o‗z  qo‗llari  bilan  yasagan  buyumlar, 
asbob-uskunalar, turli yasamalar, rasmlar va boshqalar aniqroq ma‘lumot beradi; 
- 
psixik faoliyatning tashqi ko‗rinish va tanada namoyon bo‗lishi. Bu ko‗z qarashining ma‘nodorligi, yuz 
mimikasi, imo-ishora, nafas olish va qon aylanishining o‗zgarishi, miya elektr faolligining o‗zgarishi va hokazo. 
Shuni  ham  ta‘kidlab  o‗tish  zarurki,  bunday  holatda  faqat  psixikaning  tashqi  namoyon  bo‗lishigina  emas, 
balki psixikaning o‗zi tashqi namoyon bo‗lishiga qarab ham o‗zgaradi. Agar tergovchi yoki aybdor masalan, so‗z 

---

 
138 
yozishda  xatoga  yo‗l  qo‗ydi.  Ushbu  faktni  aniqlash  (bir  harf  o‗rniga  boshqa  harf  yozilgan)dan  avval  xatoning 
sabablarini bilish lozim. 
Psixikani  tashqi  namoyon  bo‗lish  shakli  orqali  o‗rganish  vositali  bilish  deyiladi.  Psixologiya  fani  tarixida 
uzoq  yillarga  qadar  psixikani  o‗rganishning  asosiy  metodi  sifatida  o‗z-o‗zini  kuzatish  (introspensiya)  metodidan 
foydalanib kelingan. Biz o‗z ichki dunyomizni bevosita his qilamiz. Psixologiya uchun o‗z-o‗zini kuzatish metodi 
o‗ta qulay tuyuladi. Lekin masalaga bunday qarash xatodir, chunki o‗z-o‗zini kuzatish ko‗pincha umumiydan oddiy 
yoki tasodifiyni farqlash imkonini bermaydi, psixik faoliyat jarayonini noto‗g‗ri ko‗rsatadi. 
Psixika taraqqiyotida faoliyatningyetakchi o„rin tutishi prinsipi inson psixikasining mehnatda yuzaga kelishi 
va  faoliyatda  tarkib  topishidan  kelib  chiqadi.  Shunga  ko‗ra,  psixikani  kishining  amaliy  faoliyatidan  ayri  holda 
o‗rganish mumkin emas. 
Psixik  hodisalarning  o„zaro  bog„liqlik  prinsipi  bizning  ichki  dunyomiz  yagona,  bir  butun  ekanligidan, 
ma‘lum shart-sharoitlarda shakllangan, muayyan shaxslarga xos miyaning mahsuli ekanligidan kelib chiqadi. Shu 
jihatdan  shaxslarning  ayrim  tomonlarini,  uning  psixikasini  o‗rganishning  o‗zi  asosiy  maqsad  bo‗lib  qolmasligi 
kerak. Har bir tekshirishda biror psixik hodisaning boshqa psixik hodisalar bilan uzviy aloqasini va ta‘sirini hisobga 
olish lozim bo‗ladi.