Termiz davlat universiteti tarix fakulteti falsafa kafedrasi dinshunoslik


Dinshunoslik  fanining  yuzaga  kelishi  va  tarixiy  taraqqiyoti



Download 3,05 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/335
Sana31.12.2021
Hajmi3,05 Mb.
#250854
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   335
Bog'liq
dinshunoslik

Dinshunoslik  fanining  yuzaga  kelishi  va  tarixiy  taraqqiyoti.  Dinlarni 
o‘rganish  uzoq  tarixga  ega.  Har  bir  inson  yon-atrofidagilarning  e’tiqodi,  qaysi 
dinga  mansubligiga  qiziqadi,  ular  haqida  bilishni  istaydi.  Bu  boradagi  ilk 
ma’lumotlarni  Qadimgi  Gretsiya  va  Rim  yozuvchilari  asarlarida  ko‘rishimiz 


16 
 
mumkin.  Ulardan  eng  mashhuri  «tarix otasi» nomini  olgan  Gerodot  (mil.  avv.  V 
asr)  o‘zi  tadqiq  qilgan  xalqlarning  dinlari  haqida  ma’lumotlar  keltirgan.  Bu 
qiziqish O‘rta asr Evropasida ham mavjud bo‘lgan. Lekin boshqa dinlar haqida fikr 
bildiruvchilar, xristianlarning e’tiborini jalb qilmaslik va ularni o‘sha dinlarga kirib 
ketmasliklari ta’minlash maqsadida, u dinlarga nisbatan salbiy fikr bildirish, ularni 
yomonlash orqali ularga yondashishni ma’qul deb topganlar. 
Islom  olamida  ham  dinlarni  o‘rganish  bo‘yicha  tadqiqotlar  uzoq  tarixga 
borib  taqaladi.  Milodiy  VII-VIII  asrlardayoq  diniy  tortishuv  (munozarA)larni  o‘z 
ichiga  olgan  «maqola»lar  (keyinchalik  «maqolot»),  VIII  -IX  asrlardan  e’tiboran 
esa  boshqa  dinlarga  «raddiya»lar  yozila  boshlangan.  Keyingi  asrlardan  esa  «al-
Firaq»  (Firqalar),  «ar-Radd»  (RaddiyA),  «ad-Diyonot»  (Dinlar)  va  «al-Milal» 
(Xalqlar) yo‘nalishidagi adabiyotlar vujudga kelgan. 
«Ad-Diyonot»  (Dinlar)  yo‘nalishida  yozilgan  ilk  asar  Hasan  ibn  Muso  an-
Navbaxtiyning  (vaf.  910  y.)  «al-Aro’  vad-diyonot»  (E’tiqodlar  va  dinlar)  kitobi 
hisoblanadi.  Keyinchalik  Mas’udiy  (vaf.  957  y.)  o‘zining  «ad-Diyonot»  (Dinlar), 
Masbihiy (vaf. 1029 y.) «Darkul bug‘yati fiy vasfid diyonoti val ibodoti» (Dinlar 
va  e’tiqodlar  vasfida  maqsad  me’yori)  kitoblarini  yozganlar.  Shuningdek 
Beruniyning  (vaf.  1048  y.)  «Tahqiqun  ma  lilhind  min  maqulatin,  maqbulatin  fil-
aqli  av  marzulatin»  (Aqlga  maqbul  yoki  noma’qul  bo‘lgan  Hindistonga  oid 
izlanishlardan) nomli kitobi ham shular sirasiga kiradi. 
«Al-Firaq»  (Firqalar)  yo‘nalishida  yozilgan  kitoblarga  Abu  Mansur 
Abdulqodir  Bag‘dodiyning  (vaf.  1038  y.)  «al-Farq  bayn  al-firaq»  (Firqalar 
orasidagi  farq)  asari  hamda  Abul  Maoliy  Muhammad  ibn  Ubaydullohning  (vaf. 
1092 y.) «Bayn al-adyon» (Dinlar orasidA) asarlarini kiritish mumkin. 
«Al-Milal»  yo‘nalishida  Qozi  Abu  Bakr Baqilloniyning  (vaf. 1012  y.)  «al-
Milal  van-nihal»  (Dinlar  va  xalqlar),  Abu  Muhammad  Ali  Ibn  Hazmning  (vaf. 
1064  y.)  «Kitob  al-fasl  fi-l-milal  va-l-ahvoi  va-n-nihal»  (Dinlar,  havo  va  xalqlar 
haqida ajraluvchi kitoB), Abul-Fath Muhammad ibn Abdulkarim Shahristoniyning 
(vaf. 1183 y.) «al-Milal va-n-nihal» asarlarini sanash mumkin. 
«Ar-Radd»  (RaddiyA)  yo‘nalishida  ham  ko‘plab  asarlar  dunyo  yuzini 
ko‘rgan.  Ularga  Imom  G‘azzoliyning  (vaf.  1111  y.)  «ar-Radd  al-jamil»  (Go‘zal 
raddiyA), Ibn Kalbiyning (vaf. 819-821 y.) «Kitob al-asnam» (Butlar kitobi) nomli 
asarlarini alohida qayd etish lozim.  
Darhaqiqat,  Musulmon  Sharqi  o‘lkalarida  bu  sohada  ko‘plab  asarlar 
yaratilgan  bo‘lib,  keyinchalik  ular  «Dinshunoslik»  fanining  taraqqiyoti  uchun 
fundamental manba bo‘lib xizmat qilgan. Jumladan, Abu Rayhon Beruniyning «al-
Osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya» («O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar»), 


17 
 
«Hindiston», Muhammad ibn Abdulkarim Shahristoniyning «al-Milal va-n-nihal» 
(«Dinlar va oqimlar»), Ibn Hazm Andalusiyning «al-Fasl fi-l-milal va-l-ahvo va-n-
nihal»  («Dinlar,  adashgan  firqalar  va  mazhabni  ajratish»)  kabi  asarlari, 
shuningdek,  Ibn  Nadim  (987-988)  va  Abul  Hasan  Omiriy  kabilarning  tadqiqot 
ishlari ko‘plab Evropa tillariga tarjima qilingan. Bu esa, islomiy va arab ilmlarini 
o‘rganuvchi  G‘arb  mutaxassislarining  dinlar  tarixiga  oid  islomiy  tadqiqot 
ishlaridan  asosiy  manba  sifatida  foydalanishlari  uchun  qulay  imkon  yaratdi. 
Bunday  asarlarda  mualliflar  tarixiy  voqe’likni  to‘g‘ri  va  xolis  yoritganlar.  Ular 
o‘zlari  musulmon  bo‘la  turib,  boshqa  din  va  e’tiqodlar  haqida  ma’lumot  berish 
yoki  ularni  tavsif  qilishda  noxolislikka  olib  kelishi  mumkin  bo‘lgan  har  qanday 
shaxsiy  hissiyotlarni  suiiste’mol  qilmaganlar.  Buni  Shahristoniyning  quyidagi 
so‘zlari  tasdiqlaydi:  «Men  har  bir  firqani  (din  yoki  diniy  yo‘nalishlarning  hech 
birini) yoqlamay, kamsitmay, ularning kitoblarida qanday bo‘lsa, shundayligicha, 
undagi xatolarni ajratib ko‘rsatmay bayon qilishga ahd qildim».  
Beruniy o‘zining «Hindiston» asari haqida shunday yozadi: «Bu kitob bahs-
munozara  kitobi  emas,  tarix  kitobidir.  Hindlarning  dinlarini  ularning  o‘zlaridan 
o‘rganib, fikrlarini tanqid qilmay bayon qilaman». Bu Beruniy asarlarining butun 
dunyoga mashhur bo‘lishiga sabab bo‘ldi. 
Ibn  Nadim  esa:  «Dinshunoslik  fani  hijriy  IV-V  asrlarga  kelib  mustaqil  fan 
sifatida  shakllandi.»,  deb  yozadi.  Bu  milodiy  X-XI  asrlarga  to‘g‘ri  kelib,  aynan 
shu davrda Beruniy o‘zining «Hindiston» asarini yozgan.  
G‘arb  mamlakatlarida  dinshunoslik  fani  ko‘pincha  nemis  tilidagi 
«RELIGIONS  WISSENSCHAFT»  yoki  ingliz  tilidagi  «HISTORY  OF 
RELIGIONS»  kabi  atamalar  bilan  yuritiladi.  Bu  esa  «Ixvon  as-safo»  risolalari, 
Beruniy  va  SHahristoniy  asarlarida  qo‘llanilgan  «نايدلاا  ملع»  (Dinlar  ilmi)  yoki 
«نايدلاا خيرات» (Dinlar tarixi) atamalarining harfiy tarjimasidir. 
Zamonaviy  Dinshunoslik  esa  bir  yarim  asrga  yaqin  davrga  borib  taqaladi. 
G‘arbda,  zamonaviy  ma’nodagi  dinlar  tadqiqotlari  Maks  Myuller  (1823-1900) 
tomonidan boshlab berilgan. Olim 1856 yilda «Qiyosiy mifologiya» va 1870 yilda 
nashrdan  chiqqan  «Dinlarning  asosi  va  shakllanishiga  oid  dars  baholari»  nomli 
asarlari  bilan  boshqa  dinlarni  tadqiq  qilishga  yo‘l  ochgan  va  kattagina  e’tibor 
qozongan.  U  Angliyadagi  mashhur  Oksford  universitetida  dinlar  tarixidan 
ma’ruzalar  o‘qigan.  O‘zining  «Sharqning  muqaddas  kitoblari  tarjima  silsilasi» 
asarida u ilk bora «religious studies» (dinshunoslik) so‘zini qo‘llagan. Myuller va 
uning  zamondoshlari  dinlarni  ilmiy  tadqiq  qilishda  filologiyani  muhim  deb 
bilishgan  va  dinning  asl  mohiyatiga  faqatgina  til  orqali  qilingan  izlanishlar 
bilangina etishish mumkin, degan fikrni olg‘a surgan. 


18 
 
Biroz  keyingi  davrlarda  Gollandiyada  S.R.Tile  va  SHantepi  de  la  Sosse  bu 
borada  izchil  faoliyat  olib  borganlar.  SHunday  qilib  davrlar  o‘tishi  bilan  Parij, 
Bryussel va Rim kabi markazlarda dinshunoslik universitetlar ta’lim dasturlaridan 
joy olgan. 
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab dinshunoslik sohasida olib borilgan 
izlanishlar  shakllangan.  Bu  davrda  turli  mintaqalarda  zikr  qilingan  soxada  bir 
qancha  mutaxassislar  etishib  chiqqan.  Ulardan  R.Pettazoni,  M.Eliade,  Van  der 
Lyu,  R.Otto,  G.Menshing,  J.Vax,  F.Xeiler,  G.Dumezil,  E.G.Parrinder, 
S.G.F.Brandon,  Erik  F.SHarp,  Ninian  Smart,  M.Kitagava,  R.S.Zeyxner,  Ugo 
Bienchi, V.Kantvell Smit, Ake V.Strom, Xans J.SHoyps va Mixael Paylar nomini 
zikr qilishimiz mumkin.  

Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   335




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish