Arxitektura qurilish inistituti

 

Kirish 

O’zbekiston 

Respublikasi 

prezidenti 

 

I.A.Karimov 

iqtisodni 

rivojlantirishning    asosiy  istiqbollarini      belgilab,  birinchi  novbatda  

mamlakatni  demakratik  jamiyatdan    yangi  modernizasiyalashgan  jamiyatni 

liberallashtirish,  turmush  darajasini  oshirish  bo’yicha  boshlangan  keng 

ko’lamli  o’zgarishlarni  yanada  chuqurlashtirish    zarurligini    ta’kidlab  o’tdi 

[1].  2007  yilda  mamlakatimiz  yuqori  malakali  kadrlar  tayyorlash    Milliy 

dasturining  uchinchi  bosqichi  –  o’zgaruvchan  ijtimoiy  –ekologik    shart 

sharoitlar  ,  orttirilgan  tajribalarni  umumlashtirish  va  tahlil  qilish  asosida 

kadrlar  tayyorlashni    rivojlantirish  va  takomillashtirish    bosqichiga  o’tdi. 

Uchinchi bosqich quyidagilarni ko’zga tutadi: 

         -ta’lim 

olish, 

mustaqil 

ta’lim 

tayyorlash 

sestemalarini  

individuallashtirish  va  takomillashtirish  va o’zlashtirish; 

        -iqtisodiy jihatdan samarali va ishonchli  binolar  loyihalash  va qurish 

bo’yicha  ilgor  xorijiy  tajriba  va  ilmiy  tadqiqotlar    natijalarini      o’quv 

jaroyoniga singdirish   mexanizmini ishlab chiqish; 

-ta’lim,  ilm  va  ishlab-chiqarish    uyg’unligi  asosida  ijodiy  jamoalar    tuzish, 

ta’lim –ilmiy ishlab chiqarish majmualari  va markazlari  tashkil qilish, hamda 

o’zaro ilmiy texnologik  ishlanmalar vositasini ta’minlash; 

-ta’lim 

jarayonida 

zamonaviy 

ma’lumotlar, 

texnologiyalar, 

kompyuterlashtirish va internetdan keng foydalanish; 

-o’quv, o’quv-uslubiy, ensiklopedik  va boshqa adabiyotlar  bilan ta’minlash 

sestemasini shakillanishini davom ettirish [2]. 

Qurilish  sohasidagi  muhim  mi’yoriy  ho’jjat    bo’lib  2002  yilda  Oliy  Majlis 

tomonidan  qabul  qilingan  «O’zbekiston  Respublikasi  shaharsozlik    kodeks» 

qonuni 

[3]xisoblanadi, 

bu 

qonunda 

shaharsozlikni 

rivojlanishning  

konsepsiyalarini  shaklanishi,uni  amalga  oshirishga  va  insonlarni  qulay 

ekologik  muhitda  yashash  xuquqlariga  bo’lgan  talablarni  belgilaydi  .1992 

yildan  boshlab  BMT  (13)  tomonidan  o’tqazilayotgan  qator  anjumanlarda 

---

4 

insoniyatning  xayotiy  masalalari  ko’rib  chiqilmoqda,  bunga  sabab,  -  global 

iqlim  isishi  – otmosferada parnikli  gazlarni tinimsiz  oshib ketishi natijasidir. 

Parnikli gazlar to’planishiga asosiy hissani qazib olinadigan yoqilg’i uglerod 

ikki oksidi chiqindilari manbasi bo’lib hisoblanadi. 

      O’zbekiston  Respublikasining  “Enegiyadan    ratsional  foydalanish 

haqida’’gi    1997    yilda  qabul  qilingan  qonuni  va  O’zbekiston  Respublikasi 

Prizidenti    I.A.Karimov  tomonidan  2013-  yil    1-martda  qabul  qilingan 

“kelajakda  al’ternativ  enegiya  manbalaridan  foydalanishni  rivojlantirish’’ 

haqidagi  farmoyishi  ijrosi  tabiiy  enegetik  resurslarni  asrash  va  ulardan 

ratsional  foydalanish  ,  atrof  muhitni  himoya  qilish  samaradorligini  oshirish, 

inson  salomatligini  asrash,  al’ternativ  energiya  manbalaridan  keng 

foydalanish,  energiya  samarali  binolarni  loyihalash  hamda  qurish  imkonini 

beradi. 

     Ma’lumki , tabiiy enegiya manbalariga kiruvchi ko’mir, tabiiy gaz va neft 

maxsulotlari  yaqin yuz , yuz ellik yillar ichida tugaydigan manbalar qatoriga 

kiradi. Ularning 50% dan ortig’i bino va inshootlarni isitish , issiq suv bilan  

ta’minlash va maishiy xizmatlar uchun sarf bo’lar ekan .  Bundan tashqari , 

hozirgi  davrda  ilmiy-texnikani  keskin  rivojlanishi  tufayli  butun  dunyoda 

tabiiy  energiya  manbalaridan  keng  foydalanishi  ,  o’ta  yirik  megapolis 

shaharlar  va  sanoat  markazlaridan  uglerod  ikki  oksidi  (CO2)  chiqindilarni 

keskin  oshishi,  yer  sharida  global  isitish  ,  atrof  muhit  ekologiyasiga  ham 

salbiy ta’sir etmoqda.  Shu sababli Birlashgan Millatlar tashkiloti tomonidan 

o’tkazilayotgan  qator  anjumanlar  insonlarning    qulay  muhitda  yashash 

huquqlariga  bo’lgan  talablarini  belgilaydi  .    Jumladan  1997-  yilda  qabul 

qilingan  “Kiot  protokoli”  xalqara  muhim  xujjat  bo’lib,  bunda  atrof  muhitga 

parnik gaz chiqindilarini keskin kamaytirish masalalari ko’rib chiqilgan bunda 

Evropa davlatlari parnik gaz chiqindilarini yaqin yillarda (2015- yilda) 8% ga 

Yaponiya  va  Kanada    mamlakatlarida  6%  ga    kamaytirishga  majburiyat 

olishgan.Shu  sababli  butun  dunyoda    tabiiy  energiya  manbalaridan  samarali 

foydalanish maqsadida 2011 yilda o’zgartirilib qabul qilingan  QMQ  2.01.04-

---

5 

97*  talablariga  asosan  qurilayotgan  va  ishlatilib  kelinayotgan  turar 

joy,davolanish  bolalar  muassasalari,  maktab,  litsiy,  kollej  va  internat 

binolarini  ta’mirlashda  va kapital ta’mirda ularning energiya samaradorligini  

oshirish  uchun  tashqi  to’siq  konstruksiyalarini    issiqlik  himoyasini  oshirish 

lozim. 

Binolar  ichida  mo’tadil  issiqlik  –fizik  va  namlik  holatini    ta’minlash 

maqsadida ularning tashqi to’siq konstruksiyalarini    loyihalashda issiqlik  –

fizik hisoblar amalga oshiriladi. 

Loyihalash  ishlarini  bajarishda  qurilish  issiqlik  fizikasi  muhim  ahamiyatga 

ega  bo’lib,  tashqi  to’siq  konstruksiyasilardan  issiqlik  havo  o’tishi, 

konstruksiyalarining  issiqlik  ustivorligi  va  namlik  holatini  o’rganish  bilan 

birgalikda, energiya samarador binolarni loyihalashda katta ahamiyatga ega . 

 Qurilish  issiqlik  fizikasidan  olingan  bilimlar  tashqi  to’siq  konstruksiyalar 

uchun  oqilona  qurilish  materiallarini  tanlab  olishda  kata  ro’l  o’ynaydi. 

Ayniqsa  samarali  tashqi  to’siq  konstruksiyalarini  ishlab  chiqarishda,  sanoat 

chiqindilaridan  foydalanib,  yangi  qurilish  materiallarini  yaratishda  va  yengil 

betonlarning qurilishda keng qo’llanishda juda muhimdir.  

Bino  tashqi  to’siq  konstruksiyalarining  issiqlik-fizik  xususiyatlariga 

quyidagilar bog’lik: 1) qish faslida binolarni isitishga sarf bo’ladigan issiqlik 

miqdori; 2) muzlatgichlar yoz faslida sarf bo’ladigan “sovuq” miqdori: 3)bino 

xonalarida  havo  haroratining  doimiyligi;  4)  yoz  faslida  binoning  quyosh 

radiatsiyasiga  va  yuqori  harorat  ta’siriga  ustivorligi;  5)  tashqi  to’siq 

konstruksiyalar namlik holati va unig issiqlik-fizik xususiyatlariga ta’siri.  

Binolar  va  tashqi  to’siq  konstruksiyalarini  loyihalashning  issiqlik-fizik 

sohalari  yaratishda  va  rivojlantirishda  V.V.Machinskiy,  O.Y.Vlasov 

V.M.Ilinskiy,  K.F.Fokin,  F.V.Ushkov  va  boshqa  olimlarning  xizmatlari  juda 

kattadir.  

B.N.Bogoslovskiy, 

A.U.Franchuk 

kabi 

olimlar 

tashqi 

to’siq 

konstruksiyalarning issiqlik ustivorligi va namlik holati, bino xonalari ichida 

havo 

harorati 

tebranishi 

aniqlashning 

amaliy 

hisoblash 

uslublari, 

---

6 

konstruksiyada 

harorat 

maydonlarini 

hisoblash, 

tashqi 

to’siq 

konstruksiyalarining  havo  va  nam  o’tkazuvchanligini    aniqlash  uslublari 

haqida ilmiy qoldirdilar. 

Global  isishni  oldini  olish  bo’yicha    asosiy  choralarga  yangi    hosil 

bulayotgan  issiqlik    quvvati  manbalaridan    amalda  keng  foydalanish,  quvvat 

ishlab chiqarish  va undan foydalanish samaradorligini oshirish kiradi. 

Gulobal isish muammosi an’anaviy  energitika  rivojlantirishiga  va qishloq 

xujaligining  xamma  soxalariga    o’z  ta’sirini  o’tkazmoqta,  butun  insoniyat 

yashash tarzi  g’oyasini o’zgartirib, aniqlab bermoqda. 

Al’ternativ    yangi  hosil  bo’layotgan    quvvat  manbalari  (quyosh  shamol 

dengiz  quvvati,  gazlashtirishning  zamonaviy    texnologiyalari    va  

boshqalar)dan  amalda  foydalanish    barcha  mamlakatlar    uchun  istiqbolli  

muxim va uzoq muddatli  qiziqish uyg’otmoqda. 

Er yuzasi paydo bo‘lgandan boshlab, inson quyosh nurlaridan foydalangan. 

Arxeologik  ma’lumotlardan  ma’lumki,  yashash  uchun  insonlar  tinch,  sovuq 

shamollardan asraydigan, quyosh nuri tushadigan joylarni tanlashgan. Quyosh 

haqida  afsonalar  to‘qilgan,  uni  xudolashtirishgan.  Qadimgi  Misrda  Ra  – 

quyosh  xudosi  hisoblangan.  Birinchi  mashhur  geliosistema  deb  bizning 

eramizgacha  XV  asrga  mansub  Amenxotepa  III  haykalini  atash  mumkin. 

Haykal  ichki  tomonidagi  havo  va  suv  kameralari  quyosh  nuri  ta’sirida 

berkitilgan  musiqali  asbobni  harakatga  keltirgan.  Qadimgi    Gretsiyada 

Geliosga  sig‘inishgan.  Bu xudo ismi hozirgi kunda quyosh energetikasi bilan 

bog‘liq  ko‘pgina  atamalarga  asos  qilib  olingan.  Qadimgi  slavyanlarda 

Dojdbog – quyosh, issiqlik va yorug‘lik manbai ilohiylashtirilgan.  Qadimda  

shunday  sirli  inshootlar    bo‘lganki,  hozirgi  kunda  ulardan    geliokollektorlar 

sifatida foydalanilgan deb taxmin qilishimiz mumkin. 

O‘rta  Osiyo  xususan  O‘zbekiston  qurilish  me’morchiligi  ibtidosi  bizning 

eramizgacha  III  asrga  borib  taqaladi.  IX-X  asrlarda  qurilgan  va  bizning 

davrgacha  saqlanib  qolingan  ko‘pgina  binolar  va  inshootlar  haqli  ravishda 

qurilish  sa’nati  cho‘qqisi  bo‘lib  hisoblanadi,  XVI-XVII    asrda  Samarqand,   

---

7 

Buxoro,    Xorazm,    Toshkent  va  boshqa  shaharlarda  bunyod  etilgan  bino  va 

inshootlar  yuksak  me’moriy-qurilish  maktabidan  dalolat  beradi,  bu  bino  va 

inshootlarda  shakl  va  fazoviy  tarkib  uygunligi,  tabiiy-iqlim  va  shaxarsozlik 

sharoitlari hisobga olingan ichki va tashqi muhit yaqqol namoyon bo‘ladi. 

O‘zbekiston Respublikasining “Energiyadan ratsional foydalanish haqida”gi  

qonuni  ijrosi  energetik  resurslarni  asrash  va  ulardan  ratsional  foydalanish, 

atrof  muhitni  himoya  qilish  samaradorligini  oshirish,  inson  salomatligini 

asrash  hamda  alternativ    quvvat  manbalaridan  keng  foydalanish  masalalarini 

belgilash  imkonini  beradi.  MCHJ  “Qurilish-  Gemoservis”  maxsus  yirik 

korxonaning  tashkil  qilinishi  quyosh  sistemalarini  O‘zbekiston  hududida 

qo‘llashning keng dasturini ishlab chiqish imkonini berdi.  

Ma’lumki,  yoqilg‘ini  energiyaga  aylantirishda,  ko‘p  yoki  kam  darajada 

atmosferaga  zararli  chiqindilar  chiqib,  atrof-muhitni  zararlaydi.    Erlardan 

intensiv foydalanish, xom–ashyo qazib  olish, qishloq xo‘jaligi uchun yaroqli 

erlar  sonini  qisqartirish,  inson  yashashi  uchun    tabiiy  muhitini  kamaytiradi. 

Ma’lumki,  qazib  olish,  ishlab  chiqarish,  tashish,  saqlash  hamda  energetika  

resurslarini  iste’mol  qilishda  boshlang‘ich  darajadagi  energiyaning  90% 

yo‘qotiladi.  Bu,  birinchi  navbatda  iste’molchiga  etib  borgunga  qadar  xom-

ashyoni ko‘pgina texnologik jarayonlardan o‘tishi hamda an’anaviy energiya 

ta’minoti  qimmatlashishiga  olib  keladi.  SHuning  uchun  arxitektorlar    va 

quruvchilar  XXI  asr  me’moriy  loyihalashni  rivojlantirish  konsepsiyalarini 

ishlab chiqishda, shahar tarkibi va alohida binolarni ishchi loyihalarda tabiiy 

resurslarni asrash va iloji boricha yangi hosil bo‘lgan energiya manbaalari va 

birinchi  navbatda  quyosh  energiyasidan  samarali  foydalanishni  hisobga 

oluvchi loyihaviy echimlarni kengroq qo‘llashlari talab qilinadi. 

Yangi  hosil  bo‘ladigan  manbaalarga  quyosh  energiyasi,  shamol  energiyasi, 

(daryolar)  gidroenergiya,  oqimlar,  to‘lqinlar,  erning  chuqur  qatlamlari 

energiyasi.  Mamlakatning  issiqlik  balansida  energiyaning  yangi  hosil 

bo‘lmaydigan manbaalari 90% ni, shundan 30% i neft, 40% i gaz, toshko‘mir 

20%ni tashkil qiladi.  Butun organik yoqilg‘i (neft, gaz, toshko‘mir va h.k.)   

---

8 

bu quyosh energiyasining turli bosqichlaridan o‘tib, qayta shakllanib million 

yillardan  keyin  bizgacha  etib  kelgan  ko‘rinishi  bo‘lib,  ularning  tugashi  va 

qimmatlashishi xavfi bor.  

Quyosh erga yuborayotgan nur oqimining quvvati haqiqatdan ulkandir,  erga 

tushadigan 100%  quvvatning  (o‘rta hisobda  340  Vt  1kv.m.ga  to‘g‘ri  keladi) 

47% ni er yuziga tushadi (160 VT), quvvatning qolgan qismi dunyo fazosiga  

tarqaladi va planeta issiqliqlik balansini ta’minlaydi.  

    Уеr yuzasining 1 kv.m.ga to‘g‘ri keladigan quyosh energiyasi 160 Vt/m

2

ni 

tashkil  qiladi,  lekin  turli  geografik  kengliklar  uchun  bu  ko‘rsatkichlar 

turlichadir, namlik, bulutli havo, atmosferaning changlanganligi, er sathining 

balandligi, yil fasllari, sutkalik harorat va boshqalarga bog‘liq. 

Hozirgi  dolzarb  masala  er  yuziga  tushadigan  quyosh  energiyasining  qancha 

qismi 

inson 

ehtiyojlari 

uchun 

sarflanishidadir. 

Inson 

tomonidan 

foydalaniladigan  quyosh  energiyasi  yo‘q  bo‘lmaydi,  balki  shakli  o‘zgaradi 

(ma’lum  yuza  bilan  to‘qnashishgan  boshqa  jism  orqali  atrof  muhitga  chiqib 

ketadi),  konveksiya  (bu  yuza  atrofida  havo  aylanishi  hisobiga)  va  nurlanish 

orqali  (har  bir  qizigan  yuza  issiqlik  tarqatadi).  SHu  uchta  holning  har  biri 

yuza  harorati  hamda  yuza  va  atrof  muhit  haroratlari  farqiga  bog‘liq,  bunda 

iqlimni o‘zgarishlari hisobga olinadi.  

Yuqorida  sanab  o’tilgan    energiya  samarador  binolar    ularni  konstruktiv  

echimlarining tannarxi xozirgi davrda ancha baland bo’lib ularni amaliyotda 

qo’llanilishiga  imkon  bermay  turibti.  Shu  sababli  O’zbekistonda  quyosh 

energiyasidan    foydalanishni  passiv  sestemalarini  qo’llab  energiya  samarali 

binolarni    qurish  va  loyiha  qilish  uchun  maxalliy  qurilish    materiallari  

qo’llanilsa  maqsadga  muvoxiq  bo’ladi.  Bunga    misol  qilib  O’zbekistonda  

namunaviy  loyiha  asosida  qo’rilayotgan  turar  joy  binolarida    quyosh 

energiyasini  passiv  issiqlik  sistemalarini    samarali  variantlarini  qo’llash 

mumkin. 

     Ammo  bu  konstruktiv  echim  O’zbekiston  sharoiti  uchun  issiqlik  –fizik 

jihatdan nazariy va amaliy tadqiqotlar natijasida asoslanmagan. 

---

9 

SHu  sababli  mening  dissirtasiya  ilmiy  ishimning  asosiy  maqsadi,  vazifalari 

va axamiyati  qo’yidagilardan iborat: