Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
502 
o`quvchining ongiga (ta`lim jarayoni asosida), hissiyotiga (darsda va sinfdan tashqari 
ishlarda) va irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish jaaryonida) muntazam 
ta`sir etib boriladi. Agar o`quvchini tarbiyalashda bulardan birortasi (ongi, hissiyoti, 
irodasi) e`tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Shuning uchun tarbiya 
jarayoni ko`p qirrali va murakkabdir. Maktabdagi tarbiya jarayoni to`xtovsiz davom 
etadigan jarayon bo`lib, unga o`qituvchi tarbiyachi rahbarlik qiladi va u tarbiyaning 
ayni vaqt uchun zarur bo`lgan maqsadini, shu maqsadni hal qilishga xizmat etadigan 
faoliyatini belgilaydi. O`quvchilarning shu faoliyatiga ishtirok etishini ta`minlab, ular 
o`rtasida ijtimoiy, jamoa va o`rtoqlik aloqalari va munosabati uchun sharoit yaratadi.
O`quvchilarni faoliyatda qatnashishlari orqali ularning mustaqilligi ijodiy 
tashabbuskorligi o`sib borishiga erishiladi. Ana shu jarayonda bolaning qarashlari, 
e`tiqodlari va voqea hodisalarga o`z nuqtai nazari vujudga keladi va mustahkamlanib 
boradi. Bular bolaning atrof-muhitning ta`siriga nisbatan qanday munosabatda 
bo`lishini belgilaydi. 
Shunday qilib, maktabdagi tarbiya inson shaxsini tarkib toptirish va kamolga 
etkazish jarayonidan iborat bo`lib, uning mazmuni ta`limdagidek alohida predmetlarda 
emas, balki o`quvilarning hayot-faoliyatlari va o`zaro munosabatlaridan tashkil topadi. 
Mana shulardan tarbiya jarayonining o`ziga xos hususiyatlari kelib chiqadi.
Pedagogik talab tarbiya jarayonida boshlang’ich usuli bo`lib, tarbiyalanuvchining 
muayyan faoliyatini rag’batlantirishni yoki to`xtatishni va aniq amaliy hamda insoniy 
sifatlarni namoyon qilishni ta`minlaydi. 
Talab qilish usuli o`quvchilarning ko`pgina ahloqiy sifatlarini shakllantirishga 
yordam beradi, shu bilan birga tarbiyalanuvchilarda o`ziga nisbatan mas`uliyat va 
talabchanlikni rivojlantirishda alohida vazifani bajaradi. 
Yagona 
pedagogik 
talablarni 
qarab 
chiqar 
ekanmiz, 
faqat 
bizning 
jamiyatimizdagina xalqning ma`naviy-siyosiy birligini mustahkamlashda pedagogik 
talab tarbiya jarayonining ta`sirchan usuliga aylanishi mumkin. 
O`qituvchi o`quvchilar bilan ishlar ekan, ularni faoliyatini tashkil etar ekan, o`z 
ko`rsatmalari bilan o`quvchilarning ayrim harakatlarini rag’batlantiradi. O`quv va 
tarbiyaviy ishlar jarayonida ularga muayyan mulohazalar bildiradi, tanbeh beradi yoki 
rag’batlantiradi, yakun yasaydi. Uning ayrim buyruqlari qisqa va lo`nda bo`lib, sezilar-
sezilmas majbur qilishga o`xshab ketsa-da boshqalari acha keng tushintirish yo`l-
yo`riqlar shakliga ega bo`ladi. Bir xillari o`quvchilarni faqat ishga jalb qilish zaruriyati 
tufayli, boshqalari bolalarning ayrim ko`nikma va malakalarini o`zlashtirishga tuzatish 
kiritish ehtiyoji bilan vujudga kelgan; ayrimlari o`quvchilarning keraksiz va noto`g’ri 
harakatlarini to`xtatsa, boshqalari muvaffaqiyatli harakatlarni mustahkamlaydi va 
qo`llab quvvatlaydi. Pedagogning talabisiz o`quvchilarning o`quv va ijtimoiy foydali 
faoliyatini tashkil etishni tasavvur etib bo`lmaydi.