Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

ҚАДИМГИ ХОРАЗМ ТАРИХИНИНГ XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА 
ЎРГАНИЛГАНЛИК ДАРАЖАСИ 
 
PhD Қурбанова Д.Ш., Хоразм вилояти
ХТХҚТМОМ маркази ўқитувчиси 
 
Қадимги даврлардан бошлаб, алоқа йўллари чорроҳасида жойлашган Хоразм 
воҳаси, муҳим иқтисодий ва маданий марказига айланган. Воҳа худудидан ўтган йўллар 
Урал, Волгабўйи, Кавказ, Қора денгизнинг Шимолий соҳилларига олиб борган. Ўзига хос 
табиий шароити ва географик ўрни, шаҳарсозлик маданияти, меъморчилик ва санъат 
обидалари, ҳунармандчилик ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг мўл-кўллиги билан 
ажралиб турган Хоразм, қўшни мамлакатлар ва узоқ юртларда машҳур бўлиб, асрлар 
мобайнида ажнабийлар эътиборини ўзига тортиб келган. 
XIX асрда европалик сиѐсатчилари, савдогарлари, саѐҳатчилари ва шарқшунослари 
орасида Хоразмга қизиқишлари ортиб бориб, воҳанинг географияси, тарихи, 
этнографияси, дини ва маданиятини ўрганишга алоҳида эътибор қаратилиши бошланган. 
Мазкур масалага бундай муносабат даставвал кўп жиҳатдан номаълум, узоқ юрт Хоразм 
мамлакатининг битмас-туганмас бойликлари, олтин конлари, кўпдан-кўп сероб бозорлари 
ҳақидаги хабарлардан келиб чиққан. Маълумки, юнон тарихчиси Геродот, хорасмийлар, 
яъни хоразмликлар қадимги форс подшоларига кўп миқдорда кумушдан иборат солиқ 
тўлаб турганлар, Хоразм воҳаси чегараларида истиқомат қилган массагетларнинг 
буюмлари олтиндан ясалган, уларнинг кийим-кечаклари олтин билан нақшланган, 
шунингдек улар миниб юрган отларнинг эгар-жабдуқлари ҳам массагетларнинг уст-
бошлари каби олтин билан нақшланган, деб ѐзган [Геродот: 1]. Бироқ, мавзуга тегишли 
асосий сабаб шундан иборатки, Хоразмга қизиқишнинг ортиб бориши жараѐнида, Буюк 

---

204 
Британиянинг ҳинд мустамлака мулклари ва Россия чегараларида жойлашган Ўрта 
Осиѐнинг ҳарбий-стратегик ўрни жуда катта аҳамиятга эга бўлган [Ҳидоятов: 2]. 
1873 йилда Россия армияси Хивани босиб олади. Хонлик Россия империясининг 
вассалига айланиб, сиѐсий мустақилликдан бутунлай маҳрум бўлади. Хонликка Россия 
армияси билан бирга турли соҳа мутахассислари – топографлар, географлар, зоологлар ва 
бошқалар келадилар. Улар сафида шарқшунос А.Л.Кун ҳам бор эди. 
Туркистон ўлкасини яхши ўрганган, Хива ва Хоразм тўғрисида биринчи 
тарихшунослик очеркларнинг муаллифи П.И.Лерх [Lerx: 3], Хоразм воҳаси археологияси, 
эпиграфикаси ва этнографиясига оид материаллар тўплаш, моддий ва маънавий маданият 
ѐдгорликларини излаб топиш ва йиғиш мақсадида махсус режа ишлаб чиққан. Турли 
саволлардан иборат ушбу режа қўлланма сифатида нашр қилинади. Қўлга киритилган 
қўлѐзмалар ва моддий маданият бойликларни йиғиб олиб, уларни Петербургга жўнатиш 
А.К.Кун зиммасига маъмурий йўл билан юклатилади[Қўшжонов: 4]. 
Хива саройидаги мавжуд бўлган моддий ва маънавий маданиятга оид барча 
буюмлар аниқланиб, уларнинг рўйҳати тузилади. Хива тарихчиси Муҳаммад Юсуф 
Баѐний ―Шажарйи Хоразмшоҳий‖ асарида қуйидагиларни айтиб ўтади: ―Яна бир уйда уч 
юз мужаллад ѐзма музайян китоблар бор эди ва чорой наву совутлар ва дубулғалару 
қуллуқу тизлику ўқ-ѐйларнинг ҳаммасига енгил мутассариф бўлди, чун ҳаммаси мурассаъ 
ва мужавҳар ва баҳодир нимарсалар эрди, Петербурғға юборилди‖ [Баѐний: 5]. 
Америкалик журналист Мак-Гахан 1875 йили чоп этилган асарида, Хива хони 
саройининг талон-тарож қилинишини тасвирлаб, саройда асрлар давомида тўпланган 
моддий ва маънавий маданият ѐдгорликлари, санъат дурдоналари эканлигини қайд этиб 
ўтади[Мак-Гахан: 6]. 
XIX асрда Хива тарихи бўйича турли маълумотлар тўпланган. Н.И.Муравьевнинг 
Хивага қилган саѐҳати тўғрисидаги (1819-1820 йиллар) китоб чоп этилади. Бу китоб 
француз, немис тилларига таржима қилинди ва кўп йиллар мобайнида Хива хонлиги 
тўғрисидаги муҳим манба бўлиб қолди. Асарда этнографик мазмундаги маълумотлар 
келтирилган. 
Россия империяси Хивани босиб олинишига қадар, хонликка жўнатилган элчилик 
ва дипломатик миссиялар аъзолари (А.Ф.Негри, Г.И.Данилевский, Н.П.Игнатьев) Хива 
хонлиги ижтимоий-иқтисодий ҳаѐтига тегишли кўпгина маълумотлар йиғдилар. Улар 
Хива хонлигини ўрганишда XIX асрнинг иккинчи ярмида тадқиқотчилар учун муҳим 
қўлланма бўлиб хизмат қилди. 
1863 йилда венгер шарқшуноси Арминий Вамбери Маккадан қайтаѐтган дарвеш 
сифатида Ўрта Осиѐга саѐҳат қилган. А.Вамберининг машҳур асари дастлаб Лондонда чоп 
этилиб, рус тилига ҳам таржима қилинган [Вамбери: 7]. Хива хонлиги аҳолисига тегишли 
унинг этнология, тилшунослик ва маданиятшунослиги тўғрисидаги маълумотлари 
диққатга сазавордир. 
А.Вамбери, саѐҳат давомида, археологик ѐдгорликларига доимий равишда ўз 
эътиборини қаратган. Амударѐнинг ўнг соҳилида Шаҳбозвали қалъасини кўриб, 
тадқиқотчи ―ўтмишда бу жойда қудратли истеҳком мавжуд бўлган‖, деб хулоса чиқаради 
[Вамбери: 8]. Шунингдек, Говурқалъа, яъни Кофирқалъа ҳаробалари тўғрисида 
қуйидагича ѐзади: ―Дастлаб мен ўйладимки, гяурлар деганда оташпарастлар назарда 
тутилади, аммо менинг савлатли ажабланишимга эшитдимки, ушбу ном остида Ўрта 

---

205 
Осиѐдаги насронийлар пайқамоқланади, улар исломгача даврдан бошлаб Орол денгизидан 
Хитойгача ўз манзилгоҳларини бунѐд этганлар‖ [Васбери: 9]. 
Бу жойда тадқиқотчи хатога йўл қўймаган. Насронийлик христиан динининг оқими 
бўлиб, (патриарх Нестор ва унинг издошлари таълимоти) V – VII асрларда Нишопур, 
Марв, Самарқанд ва Шарқий Туркистонда кенг тарқалган. 
А.Л.Кун, А.Вамбери сингари, Хоразм воҳасидаги цивилизация Иккидарѐ оралиги – 
Месопотамияда ―Дажла ва Фрот цивилизацияси билан баробар юзага келган‖, деб 
ҳисоблаган. 
1873 йилдан сўнг Россия тадқиқотчилари учун Хива хонлиги ўтмишини ўрганиш 
имкониятлари кенгайди. А.Л.Кун Хазораспни ўрганиб, бу шаҳар ―Хива воҳасида энг 
қадимги шаҳар ҳисобланади‖, деб ҳақли равишда таъкидлайди.
Н.И.Веселовский форс, юнон, хитой ва араб манбаларига асосланиб, ―Хоразм‖ 
атамасининг мазмун-моҳияти муаммосини таҳлил қилган. Муаллифнинг ѐзишича, Хива 
хонлигининг қадимги аҳолиси ―орийлар оиласига мансубдир‖, Хоразмнинг қадимги тили 
Занд ―қадимги парс ва паҳлавий тилига яқин бўлиб, демак Хоразмнинг қадимги аҳолиси 
орий халқлари оиласининг парс гуруҳига оид бўлган‖[Веселовский: 10]. ―Орийлар‖ ва 
―парслар‖ деганда, асар муаллифи ―эронийлар‖ ва ―форслар‖ ни назарда тутган. ―Парслар‖ 
тушунчаси ўрта асрларда оташпарастлар, зардуштийларга тегишли бўлган. Эроний 
тиллари икки гуруҳни ташкил этган, жумладан, ғарбий эроний (мидия, қадимги форс ва 
уларни давоми сифатида ўрта форс, янги форс, замонавий форс ва тожик тиллари) ҳамда 
шарқий эроний тиллари гуруҳи (бақтрия, суғд, хоразм тиллари). Милоддан аввалги I 
мингйилликнинг биринчи ярмидан бошлаб, ғарбий ва шарқий эроний тиллари бир-
биридан айрилган ҳолда ривожланиб, аста-секин уларнинг ўртасида талайгина фарқлар 
пайдо бўлган[Оранский: 11]. 
Ушбу хусусиятлардан Н.И.Веселовский хабардор бўлмаган, чунки у пайтда 
қадимги Хоразм ѐзувлари ѐдгорликлари топилмаган эди. Шунинг учун у ―Хоразм‖ 
сўзининг келиб чиқишини орийлар тили билан боғлаган. 
XIX асрнинг 70-йилларидан бошлаб, Ғарбий Европада Хоразм тарихи ва 
маданиятига бағишланган бир қатор асарлар нашр қилинган [Sachau: 12]. Уларнинг 
муаллифлари (Э.Захау, В.Томашек, И. Маркварт ва бошқалар) ҳеч қачон Хоразмда 
бўлмаганлар. Тадқиқотчилар, ―Авесто‖, қадимги форс битиклари, юнон, хитой, араб-форс 
манбаларига асосланиб, қадимги Хоразм маданияти тарихини таҳлил қилишга ҳаракат 
қилганлар, уларнинг асарларида ўз аксини топган маълумотлар, зардуштийлик дини ва 
маросимлари, қадимги хоразм тили каби масалаларга бағишланган. Ушбу мавзулар Россия 
шарқшунослари нашрларида ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлган [Иностранцев: 13]. 
К.А.Иностранцев исломгача Хоразм маънавий маданиятига оид айрим масалаларни 
таҳлил қилган. Тадқиқотчининг ѐзишича, ѐзма манбаларнинг камлиги сабабли, 
Туркистоннинг қадимги маданиятини фақат археологик материаллари асосида аниқ 
ѐритиш мумкин, аммо, ―Ғарбий Туркистон археологик жиҳатдан деярли ўрганилмаган‖ 
[Иностранцев: 14]. 
Хуллас, таҳлил қилинган даврда Хоразм воҳаси қадимги ва илк ўрта асрлар 
маънавий маданияти, халқ оғзаки ижоди ва маросимларда ўз аксини топган эски урф-
одатлар анъаналари ҳақида маълумотларни йиғиш, достонлар ва афсоналарни ѐзиб 
тўплаш, кузатув ва сўров услуби орқали ўрганилган. Мавжуд ѐзма манбалар, қадимги 

---

206 
ҳамда ўрта асрлар муаллифларнинг асарлари маълумотларидан фойдаланиб, Европа ва 
Россия шарқшунослари Хоразм тили, дини, маданиятининг айрим жиҳатларига оид 
мақола ва китоблар нашр қилганлар. Аммо, мавзуга тегишли манбаларнинг камлиги, 
уларнинг чегараланган ҳолати турли муҳим масалаларнинг етарли даражада ўрганишга 
хизмат қилмаган. Қадимги Хоразм маънавий маданиятининг ўрганилиши тарихида кўриб 
чиқилган давр бошланғич босқич эди.