501
Ijtimoiy mentalitet tarkibida ijtimoiy tasavvurlar bilan bir qatorda siyosiy
qadriyatlarni ham farqlash mumkin. Hozirgi zamon chet tillarida qadriyat
tushunchasining muqobili sifatida ingliz tilida “value”, frantsuz tilida – “valuer”,
nemis tilida – “wert” amal qiladi va ular nafaqat “qadriyat”, balki “qiymat” degan
ma’noni ham anglatadi[1].
Ilmiy manbalarda qadriyat tushunchasiga ta’riflar ko’plab berib o’tilgan.
Quyida qadriyatlarning tarixiy shakllanish bosqichlarini ko’rib o’tamiz.
Avestoda yurtimiz zaminida yashagan xalqlarning islomgacha bo’lgan
davrdagi tabiiy-ilmiy, ayniqsa, axloqiy qadriyatlarining rivojlanishi tarixiga oid
g’oyat o’iqiz manbalar borki, ularni yanada chuqur o’rganish lozim. SHungdek
farzand tarbiyasi, ekologik tarbiya kabi axlokiy kadriyat masalalari keng yoritib
berilganligini ko’rishimiz mumkin. Qadriyatlar mavzusi «Moniy davri»
(milodning III-IV asri, asoschisi Moniy 216-276 yillarda yashagan)
falsafiy -
ilohiy ta’limotida ham yaqqol ifodalangan. Moniy fikricha ikki dunyo –
« zulmat va ziyo dunyosi» mavjud, birinchisida adolatsizlik, zulm,
zo’ravonlik hukm suradi, ikkinchisi adabiy, y e mirilmaydigan,
doimiy
qadriyatlar dunyosidir. Moniy ta’limotida qadimgi zamonning asosiy
qadriyatlari jamlangan, ularning umumiy tizim mifologiya, filosifiya,
kosmogoniya, astronomiya va boshqa ijtimoiy-tabiiy
bilim sohalari bilan
bog’liqlikda bayon qilingan. Qadriyatlar mavzusining izlari VI asrda yashagan
Mazdak (51 yilda qatl qilingan) ta’limotida ham ko’zga tashlanib turadi.
Afsuski, islom rasmiy dinga aylanganidan so’ng bu izlar xiralashib qolgan, ularni
izlab topish qiyinlashgan.[2]
Qadriyatlar tizimida millat unga xos belgilar jihatlar, xususiyatlar, ularning
vujudga kelishi jarayonlariga muayyan darajada ta’sir ko‘rsatgan hudud va u bilan
bog’liq tuyg’ular, millatning o‘tmishi, tarixi, madaniyati, u yaratgan madaniy
boyliklar va ma’naviy meros bilan bog’liq qadriyatlar ham muhim o‘rinni
egallaydi. Bu qadriyatlar biror millat kishilari uchun umumiy bo‘lib hisoblanadi.
Ular alohida shaxs qadriyatlarini umuminsoniy qadriyatlar bilan bog’lovchi
xalqlardan biridir. Muayyan kishi yoki shaxs
umuminsoniy qadriyatlarni
anglashda, o‘z faoliyatini ushbu qadriyatlar mezoniga moslashtirishda miliy
qadriyatlarni hisobga oladi, ular bilan bog’liq jihatlarni ham nazarda tutadi.
Dunyodagi xalqlar orasida aynan shu millatning borligi, mavjudligi,
betakrorligi, “Ko‘hna tarix shodasida bitta marjon” (E.Voxidov) sifatida zohirligi
har qanday kishi uchun ahamiyatga ega bo‘lishi tabiiy. Millat – har qanday milliy
qadriyatlarning obekti, milliy qadriyatlar tizimi tayanadigan ijtimoiy asosidir.
“Millat” atamasi qadriyat obekti sifatida tushunilganida
bir -biri bilan qon-
502
qarindosh xalqlariga nisbatan ishlatiladigan “turkiy”xalqlar, “slavyanlar”, “roman
xalqlar” kabilarga umumiylik mos keladi.
Millat bir tomondan o‘zining qadriyatlari muttasil vujudga keltirib turadi,
o‘tmishdan kelajakka rivojlanish jarayonida ularning doimiy takomillashtirib
turadi. Ikkinchi tomondan esa uning o‘zi ham mavjud qadriyatlar tizimi ta’sirida
o‘zgarib rivojlanib boradi. Millat o‘zining qadriyatlarini vujudga keltirib, ularning
yangi-yangi qirralarini va jihatlarini sayqallashtirib, taraqqiyot jarayonida
takomillashtirib turishi ma’nosida o‘z qadriyatlarining haqiqiy egasi makon va
zamondagi ilgarilanma harakatdan iborat o‘zgarishlar
jarayonida ularning
o‘tmishdan kelajakka tomon yetkazib beradigan eng asosiy obektdir.
Millatning tanazzuli – milliy qadriyatlarning tanazzulidar! Bu oqibat
natijasida ushbu qadriyatlarning egasiz qolish hafini tug’diradi. Insoniyat – tarixi
muayyan etnoslarning vujudga kelishi taraqqiyoti va tanazzuli, ularning o‘rniga
boshqalari vujudga kelishidan iborat jarayonlardir, deya e’tirof qilishni butunlay
noto‘g’ri deyishi qiyin. Bunday qarash esa o‘z navbatida g’oyat muhim va dolzarb
masalaga, ya’ni millat milliy qadriyatlarining obekti va egasi sifatida o‘z-o‘zini
saqlab turmog’i, o‘zining avlodlarini asrab-avaylamog’i lozim, degan masalaga
olib keladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, qadriyatlarning tarixiy shakklanish
jarayonlari va ularning hozirgi kunda jamiyat rivojida tutgan o’rnini muhim
ekanligini o’z tadqiqotlarimiz orqali namoyish etmog’imiz lozim.
Adabiyotlar
1. Kagan M.S. Filosofskaya teoriya sennosti. – SP(b): 1997. – S.41.
2. Nazarov.Q “Qadriyatlar falsafasi” T. 2004 yil 7-bet
Do'stlaringiz bilan baham: 
