tarzda belgilangan ish vaqti muddati bo’lib, bunda xodimning mehnat vazifalari
ko’rsatiladi, u ish vaqti mobaynida xodimlar o’rtasidagi mehnat taqsimotiga asosan,
ishlab chiqarishning tashkiliy-texnikaviy shart-sharoitlari bilan belgilangan ana shu
to’lasho’lchovi-tarif stavkasidir. Agar xodim normada nazarda tuilgan vaqtda
kamroq ishlagan bo’lsa, unga tarif stavkasida kamroq haq to’lanadi. Bordi-yu,
xodim ishlagan va muayyan mehnat vazifalariga ega bo’lgan vaqt belgilangan
normadan ortib ketsa (bunga ish beruvchining roziligi kerak), uning mehnatiga
normasi namoyon bo’ladi. Bu norma ham qonun bilan belgilangan ish vaqti
bajarganligi uchun u tarif stavkasi miqdorida ish haqi oladi. Agar bu norma
bajarilmasa yoki oshirib bajarilsa, xodimga to’lanadigan haq tegishli ravishda tarif
o’rtasida unchalik katta farq yo’qday tuyuladi: ularning har ikkalasi ham mehnat
bozori tomonidan belgilangan ish kuchi (mehnat xizmati) bahosi va qonun bilan
15
belgilangan ish vaqti muddatiga asoslanadi. Biroq, iqtisodiy adabiyotlarda vaqtbay
haq to’lash shakli birlamchi, ishbay haq to’lash shakli undan paydo bo’lgan hosila
haq to’lash shakldir, degan fikrni uchratish mumkin.
Mehnatga ishbay haq to’lash mehnat unumdorligining o’sishini va mahsulot
miqdorini ko’paytirishni rag’batlantiradigan tizim hisoblanadi. Lekin, mahsulot
ishlab chiqarishni ko’paytirishni rag’batlantirish ish beruvchida mahsulot ishlab
chiqarishni belgilangan me’yorlarini ko’paytirish, mazkur texnika darajasi va
qo’llanilayotgan texnologiya sharoitida topshiriq yoki rejani oshirish real zarurati
bo’lgandagina ijobiy natijalar berishi mumkin. Agar erishilgan natijaga nisbatan ish
sifatining ortishi va mahsulot ishlab chiqarishning ko’paytirilishi ishlab chiqarish
jarayoniga jiddiy texnikaviy va texnologik o’zgarishlar kiritgandagina mumkin
bo’lsa, u holda mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun ishbay haq to’lash
tizimini qo’llanish oqilona hisoblanmaydi.
Bildirilgan fikrlarga ko’ra, ko’pincha ayrim ishlarda mehnatga haq
to’lashning ishbay usulini tatbiq etish mahsulot sifatining pasayishi, texnologik
rejimlar va xavfsizlik texnikasi talablari buzilishiga yo’l qo’yiladi, shuningdek,
xom-ashyo materiallar va energiya sarflashda ortiqchalik hollari sodir bo’ladi. Bu
hol ko’pincha ishchilar har turli mahsulot ishlab chiqarganda, ishlab chiqarish
uchastkasida muayyan miqdorda yaroqsiz mahsulot to’planib qolganda, sifatning
yomonlashganligi yoki yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarilganligi aniqlanmaganda
ro’y beradi.
Oddiy vaqtbay tizim xodimning ish haqini uning tarif stavkasiga yoki
haqiqatda ishlangan vaqtiga qarab belgilaydi. Ana shunga muvofiq, tarif stavkalari:
soatbay, kunbay, hamda, oylik stavkalar tatbiq etiladi.
Soatbay va kunbay tarif stavkalarini tatbiq etishda xodimning ish haqi miqdori
quyidagi formula bilan belgilanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: