A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

11.9. Jilvirlash dastgohlari va ularda bajariladigan ishlar
Mashina-mexanizmlarning  detallarida  yuqori  aniqlikdagi  yuzalar 
liosil  qilish  va  bundan  oldingi  ishlov  berishda  yuzaga  kelgan  mayda 
notekisliklami  -  taroqchalami  kesib tashlash  uchun  ishlov berish  usuli 
pardozlash deb ataladi.
Ishlov  berishning  pardozlash  usullari  aniq  shaklli  detallar  hosil 
qilishga,  yuzalar tozaligini  7  dan  14-sinfga yetkazishga,  1  va 2-aniqlik 
sinfdagi  o ‘lchamlar  hosil  qilishga  imkon  beradi.  Pardozlab  ishlov 
berishning:  ishqalab  moslash  (pritirlash),  xoninglash,  superfinishlash 
va jilolash kabi usullari keng qo'llaniladi.
195

---

Ishqalab  moslash  (yoki  o ‘lchamiga  yetkazish)  shundan  iboratki, 
bunda  pritir  va  mayda  donali  erkin  abraziv  yordamida  suyuq  moy 
muhitida tanavoming  ishlov beriladigan  yuzasidan  metall  zarrachalari 
qirqib  tashlanadi.  Pritirlar:  kulrang  cho‘yan,  rangli  metall  va  ulaming 
qotishmalari,  plastmassalar  va  boshqa  materiallardan  tayyorlanadi. 
Ishqalab  moslash  uchun  ishlatiladigan  abraziv  materiallar:  tabiiy 
korund,  elektr-korund,  donadorligi  5-16  mk bo‘lgan  kremniy  karbidi, 
GIO  pastasi  (76  %  xrom  oksid,  22  %  stearin,  2  %  kerosin),  olmos 
kukuni,  bor  karbidining  kukuni.  Ishqalab  moslash  (o‘lchamiga 
yetkazish)  uchun  abraziv  donalari  o‘lchami  detallaming  ishlov  berila­
digan  yuzalari  g‘adir-budurligi  va  aniqligiga  nisbatan  qo‘yiladigan 
talablarga qarab tanlanadi.  Ishqalab moslash yo‘li bilan silindrik, yassi 
va  boshqa  yuzalarga  ishlov  beriladi.  Ishqalab  moslash  yuzaga 
oldindan  botirilgan  abrazivli  pritir yordamida,  suyuq  moy  muhitidagi 
erkin  abraziv  yordamida  pritir  bilan  biriktirilgan  juft  detallaming 
ishlov  beriladigan  yuzasi  orasida  kichikroq  bosim  hosil  qilib,  bir- 
biriga  ishqalash  yo‘li  bilan  amalga  oshirilishi  mumkin;  bu  holda  ikki 
detaining  bir-biriga  tegib  turadigan  yuzalari  orasiga  abraziv  kukuni 
surtilib,  ular  o‘zaro  ishqalanadi  (masalan,  klapan  osti  konuslarini 
ishqalab  moslash)  va  yuzalaming  talab  etilgan  tozaligi  hosil  qilinadi. 
Xoninglash  usulida  ochiq  va  berk  silindrik  va  konussimon  teshiklar 
donadorlik  raqamlari  4-6  bo‘lgan  standart  qayroq  toshlar  yordamida 
pardozlanadi.  Amalda  xoninglash  usulidan  aylanish  jismlarining 
tashqi  silindrik  va  konussimon  yuzalariga,  masalan,  tirsakli  val 
bo‘yinlariga,  shuningdek,  tekis va  shakldor yuzalarga pardoz berishda 
foydalaniladi.  Xoninglashda  xon  deb  ataladigan  maxsus  asbob 
korpusiga  abraziv  brusoklar  joylanadi.  Ishlov  beriladigan  yuzalarga 
qarab,  brusoklar  xoninglash  kallagining  tashqi  yoki  ichki  yuzalariga 
o ‘matiladi  va  mahkamlanadi.  Xoninglashda  elektr-korund  brusoklar 
(po‘latga ishlov berishda) va kremniy-karbid  brusoklari  (cho‘yanga va 
rangli  metallaming  qotishmalariga  ishlov  berishda)  ishlatiladi. 
Xoninglash  bmsoklari  metall  bog‘lovchili  mayda  olmoslardan  ham 
tayyorlanadi.  Olmos brusoklaming turg‘unligi abraziv brusoklamikiga 
qaraganda 
1 0 0 - 1 2 0
  baravar  yuqori  bo‘ladi  va  ular  yuqori  unumli, 
ishlov berilgan yuzaning aniq va toza chiqishini ta’minlaydi.
Xoninglash  jarayonida  xon  ishlov  berilayotgan  tanavor  o ‘qi 
bo‘ylab  bir  vaqtning  o ‘zida  ham  aylanma,  ham  ilgarilanma-qaytar 
harakat  qiladi.  Xon  45-65  m/min  tezlik  bilan  aylanadi,  ilgarilanma-
196

---

qaytar  harakat  tezligi  esa  10-20  m/min  bo‘ladi.  Xoninglash  uchun 
qoldiriladigan  qo‘yimning  qalinligi  ishlov  beriladigan  materialga 
qarab 0,01-0,08 mm ni tashkil etadi.
Xoninglangan yuzaning tozaligi  12, hatto  13-sinfga,  aniqligi esa  1 
va  2-sinfga to‘g‘ri  keladi.  Xoninglash vaqtida  sovutish  suyuqligi  ko‘p 
(50  //min  gacha)  berib  turiladi.  Sovitish  suyuqligi  sifatida  80-90  % 
kerosin va 
2 0 - 1 0
 % mashina moyidan iborat aralashma ishlatiladi.