Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Tahliliy-kompleks usuli o‘yinlar nazariyasini qo‘llashga 

asoslanadi. U bankning nafaqat o‘z harakatlarini, shuningdek, atrofidagi 

kontragentlarning ham amalga oshirishi mumkin bo‘lgan barcha 

muqobil harakatlarini ko‘rib chiqishni taqozo etadi. O‘yinlar nazariyasi 

unsurlaridan foydalangan holda vazifalarni hal qilish jarayoni juda ulkan 

va murakkab bo‘lib, juda ko‘p vaqt sarflashni talab etadi. 

[266]. Bank bo‘yicha yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan risk darajasi 

yoki ko‘rsatkichi (K

r

) quyidagicha hisoblanadi: 

 

  

 

 

yoki,  

 

Е

QМ

Z

K

r

⋅

=

∑

 

 

Bu yerda: 

K

r

 – bank bo‘yicha yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan risk darajasi;  

Z – shu bankning barcha operatsiyalar bo‘yicha ko‘rishi mumkin 

bo‘lgan zararlar yig‘indisi; 

QM – bankning o‘z mablag‘lari; 

E – bank tashqi risklarining me’yoriy koeffitsiyenti. 

Xalqaro amaliyotda tashqi risklarni tahlil qilishning ikki bosqichli 

tizimi mavjud. Birinchi bosqichda mamlakatdagi umumiy iqtisodiy 

vaziyat tahlil qilinadi, ikkinchi bosqichda mamlakatdagi riskning 

umumiy darajasi quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida hisoblab chiqiladi: 

 

yalpi milliy mahsulotning o‘sish sur’atlari; 

 

jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM va uning o‘sish sur’atlari;  

 

inflatsiya darajasi; 

 

ishsizlik darajasi;  

 

davlat budjetining taqchilligi;  

 

investitsiyalarning samaradorligi;  

 

iqtisodiyotning raqobatbardoshligi; 

Ko‘rilgan maksimal zararlar 

K

r

= 

o‘z mablag‘lar 

---

 

417

 

savdo va to‘lov balanslari; 

 

siyosiy xatar darajasi va boshqalar. 

Mamlakatdagi risklarni tahlil qilganda jahondagi ko‘pgina etakchi 

mamlakatlarning statistika xizmatlari tomonidan maxsus e’lon qilgan 

ayrim ko‘rsatkichlar bo‘yicha ekspert baholari va reytinglaridan ham 

foydalaniladi. 

[267]. Bankning kredit faoliyati uni boshqa bank bo‘lmagan 

tashkilotlardan farqlovchi asosiy mezonlardan biridir. Jahon 

amaliyotidan ma’lumki, bank foydasining asosiy qismi kredit bilan 

bog‘liq. Shu sababli yirik kreditlarning qaytarilmasligi bankning 

sinishiga sabab bo‘lishi mumkin.  

Banklar faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, ehtimol qilinadigan 

risklarni minimallashtirish masalalaridan biri kredit risklari, ularning 

darajalarini aniqlash va tahlil qilishdan iborat. 

Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, kredit riski deganda qarz oluvchi 

tomonidan kredit shartnomasi shartlarining  bajarilmasligi, ya’ni kredit 

summasining (qisman yoki to‘liq) va u bo‘yicha foizlarning 

shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda to‘lanmasligi tushuniladi. Kredit 

riskini aniqlashda quyidagi formulalardan juda keng foydalaniladi: 

 

bm

kh

bla

r

L

Ya

H

K

+

=

1

 

 

bm

kh

chk

r

L

S

H

K

+

=

2

 

 

Bu yerda: 

Kr

1 

va Kr

2 

– kredit riski darajalari; 

H

bla 

– harakatda bo‘lmagan aktivlar; 

Ya

kh 

– yalpi kredit hajmi; 

S

kh 

– sof kredit hajmi; 

L

bm 

– lizing bo‘yicha majburiyatlar; 

H

chk 

– hisobdan chiqarilgan kreditlar.