Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

 
Abduraqodir Shakuriy (1875 — 1943) 
Abduqodir  Shakuriy  1875-yili  Samarqandning  Rajabamin  qishlog’ida  bog’bon 
oilasida tug’ildi. 
Shakuriy  eski  usuldagi  maktabni  tamomlagach,  Samarqand  shahridagi 
madrasaga  o’qishga  kirdi.  Shakuriy  o’zbek  va  tojik  tillarida    yozgan  tarjimai 
hollarida  rus  gimnaziyasiga  borib  uning  ichki  tartib-qoidalari  va  o’qitish  usullari 
bilan  tanishganligini  qayd  etadi.  Shundan  keyin  yosh  muallimda  o’z  xalqining 
bolalari uchun ham shu tartibdagi yangi maktab tashkil qilish orzusi paydo bo’ladi. 
Shakuriy  do’stlari  yordamida  Qo’qon  shahriga  boradi  va  u  erda  o’n  kun 
davomida  yangi  maktabdagi  o’qish-o’qitish  usullari  bilan  tanishadi.  Samarqandga 
qaytib kelgach, bu yangi usullarni o’zi ochgan maktabda qo’llay boshlaydi. 
Shakuriy  dastlab  maktabda  o’quvjihozlarini  o’zgartiradi.  U  ustalarga  parta  va 
doskalar  buyuradi.  Shu  asosda  birinchi  marta  o’z  qishlog’i  Rajabaminda  1901-
yilning  kuzida  yangi  usuldagi  maktab  tashkil  qiladi.  U  davrlarda  darslik  va 
qollanmalar  bo’lmaganligi  sababli  Shakuriy  harflarni  doskaga  yozib  qo’yar, 
o’quvchilar  esa  shuni  o’z  daftarlariga  ko’chirib  yozar  edilar.  U  qisman  tatar  tilida 
yozilgan kitoblardan ham foydalanardi. 
Shakuriy  o’z  xotiralarida  tatar  pedagogi  Abdulhodiy  Maqsudiyning  «Muallimi 
avval»,  «Muallimi  soniy»  kabi  darsliklaridan  o’z  vaqtida  foydalanganligini  ko’p 
martaba eslaydi. 
Chor  hukumatining  mahalliy  amaldorlari  bu  maktabning  ochilishiga  rasman 
qarshi  bo’lib,  uning  o’quv  dasturini  qattiq  nazorat  qilardilar.  Ular  maktabda 
o’tiladigan  diniy  darsliklarga  hech  qanday  to’sqinlik  qilmas,  ammo  dunyoviy 
fanlarning o’qitilishidan tashvishlanar edilar. 
Shogirdlarining  aytishicha,  Shakuriy  qiyinchiliklar  bilan  qo’lga  kiritgan 
yagona  globusni  faqat  maxsus  vaqtda  sinfga  olib  kirar,  boshqa  vaqtda  esa  yashirib 
qo’yar ekan. 
Shakuriy maktabida o’zbek va tojik bolalari birga o’qitilar edi. Bu  erda tojik tili 
asosiy  til  hisoblanar,  bolaning  savodi  chiqqach,  o’zbek  va  tojik  tillarida  yozilgan 
kitoblar  o’qitilar  edi.  Shu  bilan  birga,  o’quvchilarni  ozarboyjon  va  tatar  adabiyoti 
namunalari bilan tanishtirish maqsadida shu tillarda yozilgan ayrim parchalar ham 
o’qitilardi. Shakuriyning  tarjimai holida aytilishicha, bu maktabning to’liq dasturi 
bo’lgan. 
U  vaqtlari  maktablarda  Qur'oni  Karim  o’qitilar  va  yodlatilar  edi.  Shuning 
uchun yangi usul maktablarida ham diniy kitoblar o’qitilardi, Chunki hech bir ota-
ona  Qur'on  yoki  biror  diniy  kitob  o’qitilmaydigan  maktabga  bolalarini  bermasdi. 
Shuning  uchun  maktablarda  «Haftiyak»  ham  asosiy  o’qish  kitoblaridan  biri 
hisoblanardi. 
Tatar pedagogi Maqsudiy o’z maktabi uchun darsliklar tuzganda arab tili qoidalari 
va alfavitini o’qitishga alohida e'tibor bergan. Shakuriy ham o’z  maktabida  bunga 
rioya  qilgandi.  o’qitishdagi  bu  usul  eski  maktablardagi  o’qitish  usullariga 

---

 
128 
qaraganda  savod  chiqarishni  ancha  engillashtirardi,  Shakuriy  o’z  o’quvchilari 
uchun  bir  yilda  bir  marta  imtihon  uyushtirardi.  Imtihonda  u  ota-onalar  oldida 
o’quvchilar  bilimining  nati-jalarini  namoyish  qildirardi,  ota-onalar  esa,  o’z 
bolalarining  qisqa  muddat  ichida  xat-savodli,  hisob,  geografiya  va  tibbiyotdan 
ma'lumotga ega bo’lganini ko’rib hayratlanardilar. 
Shakuriy  maktabining  shuhrati  keng  tarqala  boshladi,  o’rta  Osiyodagi  boshqa 
ma'rifatparvar kishilarning diqqatini jalb etdi. 
Jumladan,  shoir,  dramaturg  va  pedagog  Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  Shakuriy 
ochgan  maktab  bilan  juda  qiziqqan.  U  1909-yili  Shakuriy  ochgan  maktabni  ko’rish, 
uning imtihonlarida qatnashish uchun Samarqandga keladi. Bu maktabdagi o’qish-
o’qitish tartibi va imtihon natijalari  Hamzada yaxshi taassurot qoldiradi. Hamza va 
Shakuriy bir-birlari bilan do’stlashib, ko’p yillar davomida xat yozishib turadilar. 
Shuni  qayd  etish  kerakki,  Shakuriy  faqat  o’qituvchilik  qilish  bilangina  cheklanib 
qolmagan, u o’z maktabi uchun darsliklar yozib, ularni o’z mablag’i hisobiga nashr 
qildirgan.  Chunki  o’zbek  va  tojik  bolalarini  tatar  tilida  yozilgan  darsliklar  bilan 
o’qitish katta qiyinchiliklar tug’dirar, bu darsliklar bolalar uchun uncha tushunarli 
emas edi. Shuning uchun u o’quvchilarga ularning ona tilida darsliklar yaratish zarur, 
deb hisoblardi. 
Shakuriy  bolaning  yosh  xususiyatiga  muvofiq  tarzda  axloq,  odob  va  turmush 
qoidalaridan  dastlabki  ma'lumot  berishni  ko’zda  tutib  darsliklar  tuzishga  kirishadi. 
Birinchi  navbatda,  alifbe  tuzadi.  «Rahnamoi  savod»,  deb  atalgan  bu  kitob  yaxshi 
qog’ozda  nastaliq  xati  bilan  yozilgan  edi.  Shakuriyning  shogirdi,  yozuvchi 
Rahim  Hoshimning  aytishiga  qaraganda,  bu  kitobda  so’zlar  bo’g’inlarga  ajratib 
ko’rsatilgan,  kitob  oxirida  o’qish  uchun  kichik-kichik  matnlar  berilgan  ekan. 
Shakuriy  ko’pyillik  pedagogik  faoliyati  natijasida  bolalarni  o’qitishda  «tovush-harf» 
metodi  (har  bir  tovushni  aloljida  harf  bilan  yozish)ning  qulay  va  oson  ekanligini 
aniqladi va 1913-yili uning rahbarligida o’z shogirdlaridan va  Samarqandning 
mashhur  pedagoglaridan  biri  Ismatulla  Rahmatullaev  tovush-harf  usuli  asosida 
yangi alifbe tuzdi. Bu kitob Toshkent shahrida nashr qilindi. Kitobning kirish qismida 
tez va osonlik bilan savodli bo’lish masalasiga oid metodik maslahatlar beriladi. 
«Alifbe  ta'limi»  Ismatulla  Rahmatullaevning  10-12  yillik  ijodiy  ishlari  va  uning 
ustozi  Abduqodir  Shakuriyning  ko’pyillik  amaliy  faoliyatining  natijasida  yaratildi. 
Ular  ko’pyillar  davomida  boshlang’ich  ta'limningturli  metodlarini  qo’llash,  o’z 
tajribalari,  yangi  usuldagi  o’qish-o’qitish  usullari  va  ko’pdan-ko’p  alifbe  kitoblarini 
o’rganish, umumlashtirish asosida bu kitobni tuzdilar. Alifbe 46 betdan iborat bo’lib, 
taxminan 90 dars uchun mo’ljallangan. 
Shakuriy  tomonidan  1907-yili  yozilgan  ikkinchi  kitob  «Jome'  ul-hikoyat» 
(«Hikoyatlar  to'plami»)dir.  U  qayta  tuzatilib,  to’ldirilib,  1911-yili  ikkinchi  marta 
nashr  qilingan.  Kitob  boshlang’ich  maktabning  ikkinchi  sinfi  uchun 
xrestomatiyadir. 
Etmish  ikki  betli  bu  kitobning  matni  nafis  qog’ozda  aniq,  chiroyli  xat  bilan 
yozilgan.  Birinchi  qismiga  tarbiyaviy  ahamiyatga  molik  48  kichik-kichik  hikoyalar 
kiritilgan.  Ikkinchi  qismida  mumtoz  yozuvchilarning  asarlari  va  tarjimalaridan 
olingan 15 she'riy parcha berilgan. 
Kitobning 
ta'lim-tarbiyaviy 
ahamiyati  shundan  iboratki,  undagi  o’quv 

---

 
129 
materiallarining hammasibolalarda axloqiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. 
Shakuriy tomonidan tuzilgan va nashr qilingan yana bir kitob «Zubdat ul-ash'or» 
to’plamidir. Unda ko’p shoirlarning she'rlari berilgan. 
Kitobdagi  yangi  usul  maktabiga  atab  yozilgan  tojik  tilidagi  she'rda  shunday 
deyiladi: 
-  Ey  muallim,  maktabing  taraqqiy  topib,  sernur  bo’lsin,  yaxshi  noming  toabad 
dunyoda mashhur bo’lsin. G’ayrat qil, toki biz olimu dono bo’laylik, axir, biz savtiya 
usulining  sevguchilarimiz,  tarbiyat  qil,  har  kishining  xotirini  shod  qil.  Har  fandan 
bizga  o’rgat,  biz  bahramand  bo’lib  nodonlikni  nari  quvaylik.  Garchi  nodon  kishilar 
senga ta'na-haqorat etsalar ham g’am ema. Albatta, dushmanlar sharmsor bo’lurlar! 
O’sha davrdagi qiyinchilik va to’sqinliklarga qaramay, xalqning bu  sodiq do’sti, 
ma'rifatparvar pedagog Shakuriy butun kuch-quvvatini yangi usuldagi  maktab tashkil 
qilishga  sarf  qildi,  katta  g’ayrat,  zo’r  havas  bilan  yangi  usul  asosida  o’qish-
o’rgatish tartiblarini o’rgandi, savodga o’rgatishning eng qulay va oson usullarini 
tanlab oldi, yangi usul maktablari uchun darslik va qo’llanmalar tuzib nashr ettirdi. 
Shakuriy dastlab qizlar uchun ham yangi usuldagi maktab tashkil qilib, unda o’z 
rahbarligida  xotini  muallimalik  qilar  edi.  Keyinchalik  o’g’il  va  qiz  bolalar  guruhini 
birlashtirib o’qita boshlaydi. 
Demak,  u  Samarqandda  yangi  usuldagi  maktabning  targ’ibotchi  va 
tashkilotchilaridan  biri  edi.  Bu  ishda  u  hech  qanday  moddiy  manfaatni  ko’zda 
tutmas va ayni chog’da hech kim unga moddiy yordam bermas edi. 
Abduqodir Shakuriy 1917-yil to’ntarishiga qadar o’qituvchilik bilan shug’ullandi. 
1917-yili  Samarqand  shahrining  bir  guruh  ilg’or  kishilari  Shakuriy  pedagogik 
faoliyatining 15 yilligini nishonladilar. 
1921-yili  Samarqand  shahridagi  13-maktabga  mudir  qilib  tayinlandi.  U  bolalarni 
tarbiyalash,  o’qitishga  katta  g’ayrat  bilan  kirishdi,  ko’p  yillar  davomida  shu 
maktabning mudiri hamda ona tili va adabiyot o’qituvchisi vazifalarida ishladi. 
Samarqand  maktablariga  Shakuriy  birinchi  bo’lib  mehnat  va  musiqa  darslarini 
kiritdi.  U  bolalarni  qishloq  xo’jalik  va  bog’dorchilik  ishlari  bilan  tanishtirishdan 
tashqari, ularga muqovasozlik, duradgorlik va boshqa  hunarlami ham o’rgatar edi, 
bu mashg’ulotlar uchun alohida soatlar ajratgan edi. 
1923-yilning  boshlarida  «Pravda»  gazetasi  mamlakatimiz  bo’yicha  eng  namunali 
ilg’or maktab hamda mohir va tajribali o’qituvchilar uchun tanlov elon qildi. 1923-
yilning 8 iyulida gazetada shu tanlov natijalari e'lon qilinadi. Ana shu o’qituvchilar 
tarkibida respublikadagi maktab o’qituvchilaridan A. Shakuriy bor edi. Boshqa ilg’or 
o’qituvchilar qatorida uning nomi ham «Pravda» gazetasining qizil taxtasiga kiritiladi 
hamda  pul  mukofoti  topshiriladi  va  Shakuriy  haqida  bir  yaxshi  maqola  e'lon 
qilinadi. 
Bundan  ko’rinadiki,  ma'rifatparvar  pedagog  Shakuriy  yangi  usuldagi  maktablar 
tashkil  qilishda,  o’qish-o’qitishning  yangi  tartiblarini  joriy  etish  va 
o’qituvchilarning  katta  guruhini  tarbiyalab  etishtirishda  xizmatlari  juda  katta 
bolgan va gazeta redaksiyasi tomonidan yuqori baholangan. 
1925-yili Abduqodir Shakuriyning tashabbusi bilan qishloq aholisi o’z mablag’lari 
hisobiga to’rt sinfli yangi maktab qurib ishga tushiradi. 
U 1943 yili vafot etgan. 

---

 
130