Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

Nazorat uchun savollar 
1. Abdurahmon Jomiyning ta'lim-tarbiya haqidagi fikrlari va uning pedagogik faoliyatini 
aytib bering?  
2. Alisher Navoiyning asarlarida ta'limiy-axloqiy g’oyalarning yoritilishi. 
3. Alisher Navoiy maktab-madrasalar va o’qituvchi-ustozlar haqida.  
4. Alisher Navoiyning ilmiy-ma'rifiy faoliyatini aytib bering?  
5.  Husayin  Voiz  Koshifiyning  futuwat  (javonmardlik)  ilmi  haqidagi  fikrlarini  aytib 
bering? 
 
 
7-mavzu: XVII-XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikr-
lar 
 
Reja: 
1.  Buxoro,Xiva va Qo’qon talim-tarbiya,maktab, fan madaniyat. 
2.  Jahon otin Uvaysiy va uning qizlar maktabi. 
 
Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklarida ta'lim-tarbiya, maktab, fan va madaniyat 
XVI  asr  boshlarida  temuriylar  sulolasi  inqirozga  uchradi.  Uning  o’rniga 
Shayboniylar 
hukmronligi 
o’rnatildi. 
Shayboniyxon 
(1451—1510) 
Movarounnahrda  kuchli  markazlashgan  davlat  barpo  qilish  uchun  kurash  olib  bordi, 
uning halokatidan so’ng yana o’zaro urushlar sodir bo’lib turdi. Oqibatda bu hududda 
uch xonlik, avvalo, Buxoro va Xiva, XVIII asr oxiriga kelib, Qo’qon xonligi qaror topdi. 
Buxoro  xoni  Abdullaxon  davrida  boshqa  davlatlar  bilan  har  tomonlama  aloqalar 
o’rnatilishiga  erishildi.  Jumladan,  Hindistonda  shoh  Akbar,  Sharqiy  Ovrupoda 
Ivan Grozniy bilan xalqaro munosabatlar o’rnatildi. 
Markaziy  hokimiyatning  mustahkamlanishi  ko’plab  ijtimoiy  binolar  qurish 
imkoniyatini  berdi,  Abdullaxon  1001  rabot  va  sardoba,  ko’plab  madrasa,  masjid, 

---

 
101 
xonaqo, ko’prik, suv ombori va boshqa inshootlarni qurdirdi. 
U  atrofiga  yozuvchi,  shoir  va  olimlarni  to’plab,  ularga  homiylik  qildi.  Shoirlar 
orasida  ayniqsa  Mushfiqiy  o’z  madhiyalari,  lirik  she'r  va  xajvlari  bilan  shuhrat 
topdi.  Buyuk  muarrix  Hofiz  Tanish  Buxoroda  «Abdullanoma»  nomli  katta 
tarixiy kitob yozdi. 
Bu davrda tibbiyot sohasida Sultonali Samarqandiy «Dastur al-iloj», Muhammad 
Yusuf  «Tahqiq  al-humayyot»,  «Zubdat  ul-kahholin»  asarlarini;  shoir  va 
adiblardan  Bobur,  Muhammad  Solih,  Majlisiy,  Hasan  Nisoriy,  Binoiy,  Vosifiy, 
Ubaydiy, G’oyibiy Samarqandiy barakali ijod qildilar. 
Mazkur 
davrda 
Muhammad 
Balxiyning 
5000 
baytdan 
iborat 
«Subxonqulixonnoma», Mirmuhammad Amin Buxoriyning «Ubaydullanoma», 
Sayido Nasafiyning she'r va qasidalari, So’fi Olloyor va Boborahim Mashrab she'rlari 
yaratildi. 
Madrasani  bitirganlardan  mudarris,  mutavali,  qozi,  imomlar,  fan  arboblari, 
adibu  shoirlar  yetishib  chiqardi.  Chunonchi,  Boborahim  Mashrab,  Muhammad 
Amin  Kosoniy  Namangoniy,  Fazliy  Namangoniy,  Shavqiy  Namangoniy,  Sayido 
Nasafiy,  Abulg’ozi  So’fiy  Olloyor,  Zebunniso,  Dilshod-Barno,  Uvaysiy,  Muhammad 
Mir  Olim  Buxoriy,  Abulg’oziy  Bahodirxon  kabilar  ana  shunday  ilm 
sohiblaridandirlar. 
Abulg’oziy Xorazmda ilm-fanni, madaniyatni taraqqiy ettirish  maqsadida o’z 
saroyiga  binokorlar,  tabiblar,  shoirlar,  tarixnavislar,  adibu  xattot  va  boshqa  kasb 
egalartni  to’pladi.  Xorazmning  o’tmish  madaniyati  Abulg’oziyda  katta  qiziqish 
o’ygotgan edi. U «Shajarai tarokima» (1661),  «Shajarai turk» (1664) va tabobatga oid 
«Manofe'  ul-inson»  (1664)  kabi  nodir  asarlar  yozdi.  Abulg’oziy  Xorazm  tarixchilik 
maktabiga asos soldi. 
Ko’rinib  turibdiki,  amirlik  va  xonliklar  davrida  fan,  adabiyot,  san'at,  ma'rifat 
birmuncha rivojlangan. Ko’proq saroylar doirasida ham diniy, hara dunyoviy adabiy 
asarlar yozilgan. o’zbek tilida yozilgan asarlar  orasida muallifi nomalum «Tavorixi 
guzida»da  turkiy  qabilalar  tarixi  va  nomlari  keng  yoritiladi.  Bu  davrda  boshqa 
ko’plab tarixiy asarlar ham yaratilganki, biz ularni o’rganish orqali o’tmishni to’g’ri 
tasawur etish imkoniyatiga egamiz... 
XVIII  asrda  yashab  ijod  etgan  ma'rifatparvarlar  orasida  So’fi  Olloyor  (asli  ismi 
Ollohyor)  mashhur  bo’lib,  uning  asarlaridan  maktab  va  madrasalarda  o’quv 
qo’llanmalari sifatida keng foydalanilgan. 
So’fi  Olloyor  1720-milodiy  (1133-xijriy)  yili  tavallud  topgan.  U  dastlab 
Samarqandda  o’z  qishlog’ida  boshlang’ich  ta'lim  oladi,  so’ngra  o’n  yoshlarida 
Buxoroga borib, u yerda 15 yil davomida turli ilmlar hamda kasblarni o’rganadi. 25 
yoshida Buxoro bojxonasiga amaldor etib tayinlanadi. 
Lekin  Olloyor  shayx  Habibullohga  e'tiqod  qilib,  u  kishining  madrasasida 12 
yil o’qib, yetuk olim va avliyo darajasiga yetadi. 
So’fi Olloyor «Siroj ul-ojizin», «Sabot ul-ojizin», «Murod ul-orifin», «Najot ul-tolibin» 
kabi  asarlarini  yaratadi.  «So’fi  Olloyor»  nomi  bilan  xalq  orasida  mashhur  bo’lgan 
«Sabot ul-ojizin» asari maktablarda savod chiqarilishi bilan o’qitilar edi. Unda islom 
dinining  asosiy  aqidalari  bayon  etilgan.  Ular  insoniy  fazilatlar,  badiiy  hikmatlar 
tarzida  ifodalanadi.  Kitobda  ilgari  surilgan  masalalar  oyatu  hadislarga  muvofiq, 

---

 
102 
yozilgan. Asar fors va arab tilini bilmagan oddiy xalq uchun mo’ljallangan. Kitobda 
«Olloh  taoloni  tanimoq  bayonida»,  «Olloh  taolo  ma'rifatining  bayoni»,  «Olloh 
taoloning  sakkiz  sifatining  bayoni»dan  so’ng  iymon,  farishtalar  bayoni, 
payg’ambarlarga  iymon  keltirish  bayonidan  so’ng  islom  dinining  asosiy  qoidalari 
yuksak  axloqiy  talablar,  hikoyatlar,  hikmatlar  asosida  ifodalanadi.  Masalan, 
«Kamtarlik  haqida  mav'iza»,  «Ta'madan  tiyilish  haqida»,  «Yomonlar  suhbatidin 
qochib,  yaxshilar  suhbatinda  bo’lmoqning  bayoni»,  «Nafsi  shum  bayonida», 
«Xiyonatdin  yiroq  bo’lmoq  bayonida»,  «Javonmardlik  nishoni»  kabi  boblar  bunga 
misoldir. 
Bu davrda maktab va madrasalarda grammatika, handasa, mantiq,  qiroat, tafsir, 
shariat,  hikmat,  islom  tarixi  va  aqidalariga  oid  ilraiy-nazariy  bilimlar,  ish  yuritish, 
huquqshunoslika,  savdo-sotiq  ishlariga  oid,  meros  va  boylik,  taqsimot  kabi  boshqa 
o’nlab  ilraiy  bilimlar,  dunyoviy  hamda  diniy  bilimlar  o’rgatilardi.  Barcha 
madrasalarda  majburiy  fan  sifatida  «Qur'on»,  «Tafsir»,  «Odob  as-solihin»,  «Maslak 
ul-muttaqin», «Sabot ul-ojizin», «Kimyoi saodat», «Hadis» o’qitilardi. o’qish muddati 
15-20  yil  bo’lgan.  Masjidlar  yonidagi  maktablarda  bolalarga  7  yil  alifbe,  abjad, 
Qur'on,  farzi  ayn,  chor  kitob,  Xoja  Hofiz,  «Maslak  ul-muttaqin»,  Mirzo  Bedildan 
savod o’rgatilgan. 
O’zbek  bolalari  o’qiydigan  maktablarda  «Kitobi  Fuzuliy»,  «Lison  ut-tayr», 
«Devoni  Alisher  Navoip»,  «Huvaydo»,  «Qissai  devona  Mashrab»,  «Sabot  ul-ojizin» 
o’qitilgan.  Barcha  maktablarda  talabalarning  savodi  chiqarilgandan  so’ng  So’fi 
Olloyor o’qitilgan. 
Mazkur  davrda  lug’atshunoslik,  tarixnavislik  fanlari  rivojlandi,  she'riyat 
ravnaq topdi.  Ko’plab asarlar  arab,  fors  va boshqa tillardan  tarjima  qilindi,  xalq 
og’zaki  ijodi  orqali  yoshlarga  qahramonlik,  mehnatsevarlik,  haqiqatgo’ylik, 
sadoqat kabi insoniy, axloqiy fazilatlar targ’ib qilindi. 
Ta'lim-tarbiya  jarayonida  ayollar,  tarbiyasiga  katta  e'tibor  berildi.  o’qimishli, 
ma'rifatli,  ziyoli  ayollar  tomonidan  ko’plab  maktablar  tashkil  etildi  va  u  otinlar 
maktabi deb nomlandi. 
Markaziy  Osiyoda  otinlar  maktabining  asoschilaridan,  ayollar  ta'limida katta 
xizmat qilgan, o’ziga xos maktab yaratib shuhrat qozongan otinlardan biri Jahon Otin 
Uvaysiydir.