Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

Agar o’quvchi birga o’qisa u zerikmaydi, fanni egallashga qiziqish yuzaga keladi, 
bir-biridan  qolmaslik  uchun  harakat,  musobaqalashish  istagi  rivojlanadi. 
Bularning  hammasi  o’qishning  yaxshilanishiga  yordam  beradi;  o’zaro  suhbatda 
o’uvchilar  bir-biriga  kitobdan  o’qib  olganlari,  kattalardan  eshitganlarini  hikoya 
qiladilar;Bolalar  birga  to’planganlarida  bir-birini  hurmat  qila  boshlaydilar, 
do’stlashadilar, 
o’quv 
materiallarini 
o’zlashtirishda 
bir-biriga 
yordamlashadilar, bir-biridan yaxshi odatlarni qabul qiladilar. 
 Bilim olishda bolalarni maktabda o’qitish zarurligini qayd etar ekan, olim ta'limda 
quyidagi tomonlarga rioya etish zarurligini ta'kidlaydi: 
- bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo’ymaslik; 
- ta'limda engildan og’irga borish orqali bilim berish; 
- olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo’lishi; 
- o’qitishda jamoa bo’lib maktabda o’qitishga e'tibor berish; 
- bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish; 
- o’qitishni jismoniy mashqlar bilan qo’shib olib borish.  
Bu  talablar  hozirgi  davr  ta'Iim  prinsiplariga  ham  mos  kelishi  bilan  qimmatlidir. 
Yuqoridagi  masalalarga  o’zining  «Tadbiri  manzil»  asarida  maxsus  bo’lim 
bag’ishlaydi.  «Bolani  maktabda  o’qitish  va  tarbiyalash»  bo’limida  ta'lim  va  tarbiya 
jarayonini  ochib  beradi.  Yuqoridagi  prinsiplar  esa  bolalarni  engil-elpi  bilim  olish 
emas, balki hartomonlama chuqur va mustahkam bilim olishiga yordam beradi. 
Talabaga bilim berish o’qituvchining ma'suliyat]i burchidir. Shunga ko’ra,    Ibn  Sino 
o’qituvchining qanday bolishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, shunday yo'1-yo'riqlar 
beradi. Bular quyidagilardan iborat: 
-  bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish; 
- berilayotgan bilimning talabalar qanday o’zlashtirib olayotganiga e'tibor berish; 
- ta'limda turli metod va shakllardan foydalanish; 

---

 
63 
- talabalning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilish; 
- fanga qiziqtira olish; 
- berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olish; 
- bilimlarni  talabalarga  tushunarli,  uning  yoshi,  aqliy  darajasiga  mos  ravishda 
berish; 
- har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida boiishiga erishishi zarur. 
Ibn  Sino  talimotida  bilishda  qaysi  metodlardan  foydalanilmasin  -  u  og’zaki  ifodami, 
bilimlarni  tushuntirishmi,  turli  ko’rinishdagi  suhbatmi,  tajribalarmi,  baribir, 
talabada haqiqiy bilim hosil qilish mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, 
olgan bilimlarini amaliyotga tadbiq eta olish qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad 
bolgan. 
Shu  jihatdan  olimning  «Hayy  ibn  Yaqzon»  asari  kishilarning  did-farosatini  o’stirishi, 
fikr doirasini kengaytirishi bilan ta'lim-tarbiyada katta ahamiyatga ega. Uning nomi ham 
shunga  ishora  qiladi:  «Hayy  ibn  Yaqzon»  (Uyg’oq  o’g’li  Tirik).  Bu  asar  farosat  ilmi 
haqida ekanligini Ibn Sinonining o’zi ham ta'kidlaydi. 
Mazkur  asarni  Ibn  Sino  1023-yili  Hamadonga  yaqin  bo’lgan  Faradjon  qa’lasi 
qamoqxonasida yozgan deyishadi. 
Ibn  Sino  bu  asarida  ilm-ma'rifatni  o’rganishga  kirishgani  tufayli  ko’zi  ochilgani, 
natijada  Aql  (Hayy  ibn  Yaqzon)  ko’ziga  ko’ringani va ilm  unga o’z  jamolini  namoyon 
etganini  hikoya  qilar  ekan,  ilm  -  aqlni  oiim  bilmaydigan  Uyg’oq,  qarimaydigan  yosh, 
beli bukilmaydigan - barvasta, nuroniy sifatida tasvirlaydi. Tafakkur qilib zarur bolgan va 
bilishi  mumkin  bolgan  narsalarni  o’qishga  kirishgani,  bu  yo’lda  aqlni  ishga  solib, 
o’zini  yomonliklardan  chetlashtiradigan  turli  xususiyatlarini  bilib  olganligini  qayd 
etadi. 
Demak,  «Hayy  ibn  Yaqzon»  mantiq  ilmiga  bag’ishlangani  bilan  ham  aqliy 
tarbiyada  katta  ahamiyatga  ega.  Risola  insondagi  yomon  illatlarni  bartaraf  etishda 
ilmu fan, ziyoning ahamiyati, insondagi aql - tafakkur quvvatining yomon illatlardan 
qutilishi,  o’zligini  anglash.  vositasi  ekanligi  bilan  adabiy-falsafiy  asargina  bo’lib 
qolmay, tarbiyaviy asar sifatida ham qimmatlidir. 
Ibn  Sino  insonning  kamolga  etishida  uning  axloqiy  kamoloti  muhim  ahamiyatga 
ega ekanligini ta'kidlaydi. 
Tadqiqotchilar  uning  falsafiy  asarlarida  axloqqa  oid  fikr  yuritilganlari  o’n  ikkita 
deydilar. 
Ibn Sino axloqqa oid asarlarini «amaliy hikmat» (donishmandlik amaliyoti) deb ataydi. 
Olimning fikricha,  axloq fani kishilarning  o’ziga va boshqalarga nisbatan  xatti-harakat 
me'yorlari va qoidalarini o’rganadi. 
Dunyoda  mavjud  bo’lgan  jami  narsalar  tabiatiga  ko’ra  kamolot  sari  intiladi. 
Kamolot sari intilishning o’zi esa mohiyat e'tibori bilan yaxshilikdir, deydi. 
Ibn  Sino  inson  kamolotining  muhim  axloqiy  jihatlarini  taxlil  etadi  va  har  biriga 
ta'rif  beradi.  Masalan,  adolatni  rubiy  lazzatning  bosh  mezoni  sanaydi, Inson qanoat, 
jasurlik, donolik bilan adolatga ega bo’ladi, yomon illatlardan o’zini tiyib, yaxshilikni 
mustahkamlaydi,  haqiqiy  ruhiy  lazzat  oladi,  deydi  olim.  Insondagi  ijobiy,  axloqiy 
xislatlarga  saxiylik,  chidamlilik,  kamtarlik,  sevgi-muhabbat,  mo’tadillik,  aqllilik, 
ehtiyotkorlik, 
qafiyatlilik, 
sadoqat, 
intilish, 
uyatchanlik, 
ijrochilikvaboshqalarnikiritadi. 

---

 
64 
Qanoat  va  mo’tadillikni  insonning  hissiy  quvvatiga  kiritadi,  chidamlilik,  aqllilikni 
g’azab  quvvatiga,  donolik,  ehtiyotkorlikni  ziyraklikka,  sadoqat,  uyatchanlik, 
ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi. 
Olim  qanoatni  hissiy  fazilatlardan  sanaydi  va  inson  o’zini  ta'magirlik-dan  tiysa, 
mo’tadillikka  rioya  qilsa,  o’zida  hirsning  namoyon  bo’lishini  engadi,  inson  yomon 
illatlarni engishda o’z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim, deydiu. 
Ibn Sino har bir axloqiy xislatning ta'rifini beradi: 
- mo’tadillik  - tan uchun  zaruriy  oziq  va  xulq  me'yorlariga  to’g’ri  kelmaydigan 
ishlarni qilmaslik; 
- sahiylik - yordamga muxtoj kishilarga ko’maklashuvchi insoniy quvvat; 
- g’azab - biror ishni bajarishda jasurlik; 
- chidamlilik - inson o’z boshiga tushgan yomonliklarga bardosh beruvchi quvvat; 
- aqillilik – biror ishni bajarishda shoshma-shosharlikdan saqlovchi quvvat deydi. 
Ziyraklikni  narsalar  va  hatto  harakatlarning  haqiqiy  ma'nosini  tezlik  bilan 
tushunishga  yordam  beruvchi  quvvat,  achinish;  kishilar  baxtsizlik,  azob-uqibatga 
duchor  boiganda,  ular  bilan  xushmuomalada  boluvchi  insoniy  quvvat;  kamtarlikka  esa 
xudbin ishlar bilan shug’ullanishdan to’xtatuvchi kuch sifatida ta'rif beradi. 
Ibn  Sino  insonning  kamolga  etishida  to’siqlik  qiluvchi  nuqsonlar  sifatida  johillik, 
nodonlik,  shafqatsizlik,  takabburlik,  nafratni  ko’rsatib  o’tadi.  Johillikni  -  ilmga, 
nodonlikni  -  zehni  o’tkirlikka,  shafqatsizlik,  takabburlikni  adolatga,  nafratni  -  sevgi-
muhabbatga qarama-qarshi illat sifatida ta'riflaydi, Alloma yuksak axloqiy xislatlarga 
yana kishilarning bir-birlariga do’st bo’lib yashashi, hamkorlik qilishini ham kiritadi. 
Chunki  har  bir  kishi  jamiyatda  odamlar  bilan  birga  yashar  ekan,  ular  bilan  do’stona 
yashashga intiladi. 
Modomiki, inson aloqaga muhtoj ekan, boshqa birov bilan qo’shinchilik qilish uchun 
uning  uyi  yoniga  uy  soladi,  o’zining  ehtiyojini  qondirish  uchun  esa  ishlab  cbiqarish 
mahsulotlarini almashtiradi, dushmanlardan saqlanish uchun o’zgalar bilan birlashadi. 
Mana  shu  tariqa  kishilarda  birlik  hissi,  boshqalarga  nisbatan  sevgi-muhabbat  va 
umumiy axloqiy negizlar ishlab chiqiladi. U do’stlikni shunday ta'riflaydi: 
- har  qanday  qiyinchiliklarga  qaramay  o’z  do’stini  xavf-xatarda  yolg’iz 
qoldirmaydigan do’stlik; 
- manfaatlari o’xshash va g’oyaviy yaqin do’stlik; 
- o’z 
shaxsiy  manfaati  va  ehtiyojini  qondirishga  qaratilgan  do’stlik. 
Ibn Sino birinchi va ikkinchi xil do’stlikni haqiqiy do’stlik deb e'tirof etadi. 
 Olim  haqiqiy  do’stlik  natijasida  sevgi-muhabbat  paydo  bolishi  mumkinligini 
aytadi.  U  «Risolai  ishq»  asarida  sevgi-muhabbatning  asl  mohiyatini  ham  ijtimoiy, 
ham  fiziologik  jihatdan  yoritib  beradi.  Insonlarga  ularning  tashqi  ko’rinishiga  qarab 
emas,  balki  ularning  ichki,  ma'naviy  dunyosiga  qarab  baho  berish  kerakligini 
uqtiradi. Har bir kishi tabiatan  sevgi tuyg’usiga ega, u tabiiy zarurat sifatida namoyon 
bo’ladi,  lekin  inson  o’z  tuyg’ularini  boshqara  olishi,  aql  va  farosat  bilan  haqiqiy 
sevgini  hirs  tuyg’usidan,  ehtiros  kuchidan  ajrata  oladi.  Chunki  haqiqiy  sevgi,  olim 
fikricha,  inson  zimmasiga  axloqiy,  huquqiy  burch  yuklaydi.  Bu  esa  olimning  sevgiga 
ijtimoiy omil sifatida ham qaraganligini ko’rsatadi. 
Ibn  Sinoning  musiqaga  oid  asarlaridan  biri  «Musiqa  bilimiga  oid  to'plam»  deb 
nomlangan.  Unda  tovushning  sezgi  a'zolariga  ta'siri,  uning  yoqimli  va  yoqimsizligi, 

---

 
65 
tovushni eshitganda lazzatlanish yo nafratlanish hissining paydo bolishi kabi masalalarga 
to’xtalinadi;  musiqaning  kishi  hayotida  qanchalik  zarurligi  haqida  fikrlar  bayon 
etiladi.  Olimning  fikricha,  inson  tabiatan  yoqimli  narsalar  orqali  engil  tortsa,  uning 
aksida oromi yo’qoladi. 
Ibn  Sino  aqliy  tarbiya  turli  bilimlarni  o’rganish  natijasida  amalga  oshsa,  axloqiy 
tarbiya  ko’proq  yaxshi  axloqiy  xislatlarni  mashq  qildirish,  odatlantirish,  suhbat 
orqali amalga oshadi, deb ta'lim beradi. 
Inson hissiy va ma'naviy talablarni ajratib olish irnkoniyatiga ega ekan, bu imkoniyat 
asta-sekin  inson  fe'1-atvoriga  xos xislatga  aylana boradi.  Ibn  Sino  fikricha,  insonning 
shakllanishida uning atrofini o’rab olgan tashqi muhit, odamlar insonning atrof-dunyoni 
bilishigina  emas,  balki  uning  hulqiga  yaxshi  yoki  yomon  jihatlar  ham  ta'sir  etadi. 
Shuning uchun bolalarni  tarbiyalashda ehtiyotkor bo’lish kerak, bola yomon odatlarga 
o’rganmasligi uchun, uni yomon odamlardan, yomon muhitdan uzoqroq saqlash zarur. 
Ibn  Sinoning  tarbiyaviy  qarashlarida  oila  va  oilaviy  tarbiya  masalalari  keng  o’rin 
olgan. Chunki inson avvalo oilada kamolotga etadi. 
Olim  oilada  ota-onaning  vazifasi  va  burchiga  katta  e'tibor  beradi.  Oila 
munosabatlariga  to’xtalar  ekan,  ayniqsa,  ota-onaning  oilada  mehnatsevarligi  bilan 
farzandlarini ham kasb va hunarga o’rgatishi borasida muhim fikrlar bayon etadi. 
Ibn Sino inson kamolotida jismoniy tarbiyaning muhim ahamiyatini ham nazariy, ham 
amaliy jihatdan tahlil etadi. 
Ibn  Sinogacha  insonning  kamolga  etishida  jismoniy  tarbiyaning  ta'siri  haqida  bir 
butun,  yaxlit  talimot  yaratilmagan  edi.  Ibn  Sino  birinchi  bo’lib  jismoniy  tarbiyaning 
ilmiy  pedagogik  jihatdan  bir  butun  sistemasini  yaratdi.  Jismoniy  mashqlar,  to’g’ri 
ovqatlanish,  uyqu,  badanni  toza  tutish  tartibiga  rioya  etish  inson  sog’lig’ini  saqlashda 
muhim omillardan ekanligini ham ilmiy, ham amaliy jihatdan asosladi. 
Bolaga hali u tug’ilmasdan turib g’amxo’rlik qilish, go’dakligidan boshlab  tarbiyani 
boshlash  zarurligini  ta'kidlaydi.  Bolaning  etuk  inson  bo’lib  shakllanishida  unga 
g’amxo’rlik, poklik, mas'uliyatni his etish, do’stona munosabatlar tuyg’usini singdirib 
borish  zarur,  deydi  olim.  Chunki  Ibn  Sino  merosinining  asosiy  qimmati  uning  kuchli 
gumanistik mazmunidir. 
Ibn  Sinoning  jahon  fani  va  madaniyati  rivojiga  qo’shgan  hissasini  e'tiborga  olib, 
Jordano  Bruno  Ibn  Sinoni  qadimgi  Yunonistonning  buyuk  faylasufi  Aristotel,  tabib 
Galen  bilan  teng  qo’yslasa,  Dante  o’zining  «Ilohiy  komediya»si-da  olimni  Ptolomey, 
Yevklid, Gippokratrga tenglashtiradi. Nemis faylasufi L.Feyirbah uni «mashhur tabib va 
faylasufdir  desa,  Hindistonning  buyuk  davlat  arbobi  J.Nehru  o’zining  «Hindistonning 
ochilishi»  asarida  o’rta  Osiyo  olimlarini  tilga  olar  ekan,  Ibn  Sino  nomini  alohida 
ta'kidlab: «Ulardan eng mashhuri tabiblar podshohi» degan nomni olgan buxorolik 
Ibn Sino(Avisenna)dir, - deydi. 
Demak,  ibn  Sinoning  shaxsiy  faoliyati  dunyoviy  ilmlarni  o’rganish  haqidagi 
talimotlari,  talim-tarbiya  haqidagi  mulohazalari  umuminsoniy  pedagogik  fkr 
taraqqiyotida yuksak o’rinni egallaydi.