O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Azlarova yengil sanoat texnologiyasi

Inson  tomonidan  o‘zlashtirilgan  uchinchi  eng  muhim  tola  paxtadir.  Paxta 
ishlab  chiqarilishining  moddiy  tasdig‗i  Hindistondagi  turar  joyning  arxeologik 
qazishmalarida  ko‗rinadi  va  miloddan  avvalgi  1000  yillarga  to‗g‗ri  keladi. 
Tadqiqotlarda  ko‗rinishicha  paxtadan  miloddan  avvalgi  bir  necha  ming  yil  oldin 
Misrda foydalana boshlaganlar. 
Savdogarlar  paxtaning  Hindistondan  yaqin  Sharqqa,  Markaziy  Osiyoga  va 
so‗ngra Xitoyga olib borishgan. Paxta (cotton) s  o‗zining   o‗zi arabcha ―quoton― s  
o‗zidan  kelib  chiqqan.  Inson  sivilizatsiyasi  rivojlanish  jumboqlaridan  biri  bo‗lib 
qanday  qilib  inson  bir  vaqtning    o‗zida  turli  kontinentlarda  (Osiyo  va  janubiy 
Amerikada,  qadimiy  Inklar  mamlakati  –  Peruda)  paxta  yetishtirish,  undan  kalava 
olish va mato to‗qishnio‗rganganligi turadi.  
Hali  Yevropaliklar  tomonidan  kashf  etib  ulgurilmagan  Janubiy  Amerikada 
qadimgi  Inklar  zamonaviyo‗lchamlarda  rang,  shakli  va  sifati  yuqori  bo‗lgan  paxta 
matosini  yaratar  edilar.  Shunday  qilib,  bu  texnologiyalar  bir-biridan  minglab 
kilometrda bo‗lgan kontinetlarda qadimgi davrlardayoq o‗zlashtirilgan edi. 
Ba‘zi  olimlar  fikri  bo‗yicha  bu  xodisa  kontinentlar  siljishining  geologik 
nazariyasi  foydasiga  va  qadimgi  tarixiy  davrlarda  Tinch  okeanida  yana  bir  kontinet 
(Atlantida)    mavjud  bo‗lganligi  baxolariga  qo‗shimcha  argument  deb  hisoblashadi. 
Bu albatta tarixiy da‘vo, biroq Misrda miloddan 2500 yil avval hozirgi zamondagidan 
qolishmaydigan  yuqori  sifatdagi  mato  yaratishni  bilganliklari  haqiqatdir.  O‘sha 
davrdagi  Misr  mumiyolari  zichligi  1dyuymga  540  ta  ip  bo‗lgan  matogao‗rab 
qo‗yilgan.  Sh  turdagi  eng  yaxshi  zamonaviy  ingliz  matolari  1  dyuymga  350  ta  ip 
zichligidadir. 

---

28 
 
To‗rtinchi  muhim  tabiiy  tola  bu  ipakdir.  Ehtimol  ipakning  ishlab  chiqarilish 
Vatani  Xitoydir.  Rivoyat  qilinishicha,    birinchi  bo‗lib  bu  ajoyib  tolani  Xitoy 
imperatritsasi Xen-Ling-chi (taxm. mil. avv. 2600 y.) kashf etgan. U tasodifan pillani 
issiq  suvga  tushirib  yuboradi    va  yumshab  qolgan  pilladan  ipak  tolalari  ajralib 
chiqqanligini ko‗radi. Imperatritsa  bu iplprdpn foydalanish mumkinligini tushunadi. 
Shunday  qilib,  tut  barglarini  iste‘mol  qiladigan  ipak  qurti  hayot  faoliyatiga 
asoslangan qadimiy ipakchilik madaniyati paydo bo‗ladi. 
Bu  rivoyat  rostmi  yoki  yuq  bu  muhim  emas.  Lekin  ipak  matolar  yaratish 
texnologiyasi yo xitoy yoki Uzoq Sharqning boshqa davlatlarida paydo bo‗lganligi va 
taxminan miloddan avvalgi 3000 yillarda paydo bo‗lganligi rost.
8
 
Xitoyliklar  ipak  va  ipak  matolari  ishlab  chiqarishi  va  madaniyatini  maksimal 
darajaga  yetkazdilar  va  taxminan  miloddan  avvalgi  1400  yillardaturli  xildagi  ipak 
matolar va ipak kiyimlar bu mamlakatlarda oddiy iste‘morl buyumlariga aylandilar. 
O‘sha davrlarda Xitoyda ipak buyumlardan foydalanish uchun soliq mavjud edi. 
Shunday  qilib,  to‗rt  xil  tabiiy  tola  tarixan  qadimiy  inson  tomonidan 
o‗zlashtirilgan va yetishtirish – yigirish – to‗qish texnologik sxemasi bo‗yicha mato 
ishlab  chiqarish  uchun  foydalanilgan.  Bu  olti  ming  yildan  ortiqroq  davrdan  avval 
ixtiro  qilingan  sxema  qo‗l  mehnatidan  boshlab  yuqori  avtomatlashtirilgan  tezkor 
texnologiyagacha  bo‗lgan  yo‗lni  bosibo‗tsada  hozirgacha  prinsipial  o‗zgarishlarga 
uchramadi.  Qadimiy  turar  joylar  qazilmalarida  topilayotgan  o‗ta  oddiy  yigiruv  va 
to‗quv  stanoklari  zamonaviy  avtomatlashtirilgan  to‗qimachilik  yigiruv  va  to‗quv 
uskunalari ishlaydigan xuddio‗sha prinsiplarga asoslangan.