Ikkinchi bo‘lim o zbekiston r espublik asining

---

IKKINCHI  BO‘LIM

O ZBEKISTON  R ESPUBLIK ASINING  

KONSTITUTSIYAVIY  TUZUM I  PR INSIPLARI

IV  bob. 

D avlat  su v e ren iteti  va  u n in g   konstitutsiyaviy 

a soslari

l-§.  Suverenitet  tushunchasi

0 ‘zbekiston  R esp u b lik asin in g  a m a ld a g i K o n stitu tsiy asi  birinchi 

bo'limi  “A sosiy  p rin sip lar”  deb  atalib,  u n d a  d a v la tn in g   asoslari 

va  k o n stitu tsiy av iy   tu z u m n i n g   prinsiplari  m u s ta k a m l a n g a n .  Maz- 

k u r   bo‘lim  4  ta  b ob in in g   h a r  biri  alohida  k o n stitu tsiy av iy   tuzum 

asoslarini,  u la rn in g   prinsiplarini  m u s ta h k a m la g a n .  S h u n in g   uchun 

“Davlat  su v e re n ite ti”,  “Xalq  h o k im iy atch ilig i”,  “K onstitutsiya  va 

q o n u n n in g   u s tu n li g i”  va  “Tashqi  s iy o s a t”  k o n s titu ts iy a n in g   prin­

siplari  e m as,  konstitsiyaviy  prinsiplar  yoki  b o sh q ach a  aytganda, 

d ev iatin g   asoslari  hisobalanib,  u la rn in g   h a r  biri  m a ’lum   prinpsiplar 

asosida  ta sh k il  qilinadi.  Bu  prinsiplar  esa,  shu  b o b la rn in g   tegishli 

m oddalarida  m u s ta h k a m la n g a n .

K o n stitu tsiy a n in g   birinchi  bo'limi  1-bobi  “D avlat  su v eren iteti” 

deb  atalg an .  D avlat  suvereniteti,  ayrim   mualliflar  qayd  qilganidek, 

prinsip  em as,  d av latn in g   asosi  (tayanchi)  hisoblanuvchi  davlat- 

huquqiy  institutdir.  Ya’ni,  u  prinsipdan  keng,  b oshqacha  qilib  ayt- 

g an d a  o‘zining  prinsiplariga  ega.  Prinsipni  k o n s titu ts iy a n in g   bir- 

g ina  moddasida  m u s ta h k a m la b   qo'yish  m u m k in   bo‘lsa,  m asalan, 

davlat  hokimiyati  tizim in in g   bo'linishi  prinsipi  (

11

-modda),  davlat 

huquqiy  institutlari  bir  n echta  moddalarda  m u stah k am lan ad i. 

“Davlat  s u v eren iteti”ga  taalluqli  k o n stitu tsiy an in g   6  ta  moddasi 

mavjud.  S h u n d ay   qilib,  su v eren itet  institut  bo‘lib,  suverenitetni 

h u rm a t  qilish  esa,  prinsip  hisoblanadi.

U m u m a n ,  su verenitet  a tam asi  baynalmilal  s o ‘z,  a tam a,  u  fran- 

su zch a  so'zdan  kelib  chiqib,  “oliy  hokim iyat”  deg an   m a ’noni  beradi. 

S uverenitet  atam asi  XVI  asrdan  beri  shu  m a ’noda  ishlatilib  kelin-

72

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

moqda.  S uverenitetn in g   “oliy  hokimiyat,  mustaqillik”  degan  tushun- 

chasi  fransiyalik  J.  Boden  tomonidan  ishlab  chiqilgan  bo‘lib',  u 

hozirgacha  shu  m a ’noda  barcha  xalqlar  davlatchiligida  ishlatilib  ke- 

linadi.  Ozodlik,  mustaqillik  uchun  kurashlar  “suverenitet”  uchun 

kurash  bilan  m u sta h k am lan ib ,  xalqaro  aham iyat  kasb  etgan.

S uverenitet  so ‘zi  davlat-huquqiy  masalalarda  xalqqa,  millat- 

ga  va  davlatga  nisbatan  ishlatiladi.  Davlat  va  m am lakat  so‘zlari 

ko'pincha  ay n an   bir  m a ’noda  ishlatilgani  uchun  davlat  suvereniteti- 

ni  m a m la k a t  suvereniteti  deb  ham  tushunish  mumkin.  Bu  yerda 

aynan  m a m la k a t  suvereniteti  haqida  gap  ketib,  u  davlat  suvere­

niteti  orqali  ifodalanadi.

S u v eren itet  -   davlat  hokim iyatining  m am lakat  ichkarisida 

oliyligi  va  d av latn in g   tashqi  munosabatlarda  mustaqilligidir.

Davlat  faqat  haqiqiy  suverenitetga  ega  b o lg a n   taqdirdagina, 

xalqning  rasm iy  vakili  sifatida  xalq  irodasini  ifoda  eta  oladi  va 

fuqarolarning  huquqlarini,  manfaatlarini  to'la  hajmda  ta ’minlash 

imkoniyatiga  ega  bo‘ladi.  Aks  holda 

0

‘zbekistonning  sobiq  Itti­

foq  tarkibidagi  holati  vujudga  keladi.  Shu  paytda  rasmiy  suveren 

davlat  hisoblanuvchi 

0

‘zbekiston  80-yillarning oxirida  Ittifoq  vakil- 

larining  zo‘ravonliklaridan  o‘z  fuqarolarini  himoya  qila  olmagan.

Faqat  0 ‘zbekiston  mustaqillikka  erishgandan  so'nggina  ha­

qiqiy  davlat  suverenitetiga  tom  m a ’noda  eg a  bo'ldi.  Konstitutsi- 

yam izn in g  

1

-moddasida  “

0

‘zbekiston  -   suveren  demokratik  res- 

publika”  deb  belgilanishi  davlat  suverenitetining  huquqiy  asosi 

hisoblanadi.  2-moddada  davlat  xalq  irodasini  ifoda  etishi,  3-mod- 

dada,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  o'zining  milliy  davlat  va  ma muriy- 

hududiy  tuzilishini,  davlat  hokimiyati  va  boshqaruv  organlarining 

tizimini  belgilashi,  ichki  va  tashqi  siyosatini  amalga  oshirishi, 

davlat  cheg arasi  va  hududi  daxlsiz  va  bo  linmasligining  belgilani­

shi  davlat  suvereniteti  real  voqelik  ekanligini  ко rsatadi.  H atto 

4

-moddada  belgilangan  mamlakatda  davlat  tili  о zbek  tili  ekanligi 

ham  davlat  suverenitetining  amaiiy  ifodasidir.

Davlat  suverenitetining  muhim  belgisi  davlat  hokimiyatining 

m am lak a tn in g   Konstitutsiyasi  va  qonunlaridan  boshqa  hech  narsa

Г  Bu  liaqda  qarang:  Azizxo-jaev  A  va  boshqalar.  O'zbekiston  Respublikasining  Kons- 

titutsiyasiga  sharh.  —  Т.:  TDYuI,  2008.  —  19-bet.

73

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan  cheklanm asligidir.  D avlat  s u v eren iteti  o 'rn a tilg a n   mamlakat 

hududida  boshqa  hech  q an d ay   h o kim iy at  tu z ilm alari  bo'lmasligi 

kerak.  Davlat  su veren iteti  a m a l  qiladigan  m u staq il  davlatda  qo- 

nu n iy   davlat  o r g a n la r in in g   hech  q a n d a y   v ak o latla rig a  boshqa  hech 

qan d ay   siyosiy  va  boshqa  k u c h la r  tajo v u z  qilmasligi  kerak.

K o n stitu tsiy an in g   10-moddasida  b elgilanishicha  O ‘zbekiston 

xalqi  n om id an   faqat  u  s a y la g a n   respublika  Oliy  Majlisi  va  Prezi- 

denti  ish  olib  borishi  m u m k in .  J a m i y a tn i n g   biron-bir  qismi,  siyosiy 

partiya,  ja m o a t  birlashm asi,  ijtimoiy  h a r a k a t  yoki  alohida  shaxs 

0

‘zb ek isto n   xalqi  nom id an   ish  olib  b o rish g a  haqli  em aslig i  davlat 

su v e re n ite tin in g   natijasidir.

D avlat  suv eren iteti  m ustaqil  d a v la tn in g   ajralm as  xususiyati 

bo'lib,  d a v la tn in g   xalqaro  huquq  subyekti  sifatidagi  o'rnini  bel- 

gilovchi  s h a r t  hamdir.

0

‘zbekiston  m ustaqil  m a m la k a t  va  davlat  su v eren itetig a  ega 

bo'lganligi  u n in g   xalqaro  m u n o s a b a tla rd a g i  te n g   aso sd a  ishtiro- 

kini  t a ’minlaydi.  0 ‘zbekistonni  B M Tga  va  boshqa  xalqaro  tashki- 

lotlarga  a ’zo  bo'lishi,  xalqaro  s h a r tn o m a la r d a   ishtirok  etishi,  shu- 

ningdek,  xalqaro  ja ra y o n la rn in g   rivojlanishiga  m a ’lum  t a ’sir  qilishi 

davlat  su v eren itetig a  eg aligi  sharofatidir.

Davlat  suvereniteti,  m a m la k a tn in g   kelajagini  belgilashda  katta 

a h a m iy a tg a   ega.  M a m la k a t  h a r  jih atd an   to ‘la  mustaqil  bo‘lsagina, 

uni  s u v eren itetg a  ega  davlat  hisoblash  m u m k in .  M ustaqillik  nati­

jasida  d av latn in g   s u v eren itetga  xos  jihatlari  nam oyon  bo'ladi.

1991-yil  31-avgustda  respublikam iz  o‘z  m ustaqilligini  e’lon 

qilgach,  davlat  su v erenitetig a  eg a  bo'ladi.  Ya’ni,  m a m la k a t  ichka- 

risida  h am ,  tashqarisida  ham   (tashqi  faoliyatda)  hech  k im n in g   ro- 

ziligisiz,  ishtirokisiz,  ko‘rs a tm a sis iz   h ar  qanday  m asalala rn i  hal 

qilish  imkoniyati  tug'ildi.  B unga,  e n g   avvalo,  o‘zimiz  xohlagancha, 

o'zim izga  m os  va  milliy  a n ’an a la rim iz   ak s  e tg a n   konstitutsiyani 

qabul  qilganim iz  misol  bo'ladi.

Konstitutsiya,  e n g   avvalo,  su v e re n ite tn in g   huquqiy  asosi  bo- 

lib,  davlat  suverenitetini  qonuniy  m u stah k am lad i.  Konstitutsiya- 

n in g   birinchi  bobi  “Davlat  su v e re n ite ti”  deb  atalishi  ham   suvereni­

t e tn in g  

0

‘zbekiston  uchun  ah am iy ati  yuqori  ekanligini  ko'rsatadi.

74

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K o n stitu tsiy an in g  1-moddasidagi  “O'zbekiston  -   suveren 

demokratik  Respublika 

degan  prinsip  normani  O 'zbekistonning 

kelajak  hayotini  belgilovchi  asos  deyish  mumkin.  Bu  qoida 

O 'zb ek iston n in g   mustaqilligini  o'rnatadi,  m ustaqillikning  oliy 

maqsadi  esa,  e n g  avvalo,  o'zbek  xalqining izzatini  joyiga  qo'yishdir. 

Mustaqillik,  su verenitet  natijasjda  davlat  faoliyatini  yangicha 

qurish,  xalq  m anfaati  yo'lida  xizmat  qildirish  imkoniyati  vujud­

ga  keldi.  K onstiutsiyaning  2-m.oddasida  bu  shunday  ifodalanadi: 

“Davlat  xalq  irodasini  ifoda  etib,  uning  m anfaatlariga  xizmat  qila- 

di.  Davlat  o rganlari  va  m ansabdor  shaxslar  jamiyat  va  fuqarolar 

oldida  m a s ’uldirlar”.  Davlatning  xalq  manfaatlariga  xizmat  qilishi- 

ga  erishish  dem o kratik   jamiyat  qurishda  en g   muhim  shartdir.

Suverenitet  natijasida  O'zbekiston  o'zining  milliy  davlat  va 

m a’muriy-hududiy  tuzilishini,  davlat  hokimiyati  va  boshqaruv  or- 

g an larinin g   tizimini  belgiladi,  ichki  va  tashqi  siyosatni  am alga 

oshirish  imkoniyati  vujudga  keldi  (Konstiutsiyaning  3-moddasi). 

Ana  shu  im koniyat  tufayli  O'zbekiston  davlat  boshqaruv  shakli- 

ning  dem okratik  ko'rinishi  -   respublika  shaklini  o'rnatdi.  Davlat 

vakillik  hokimiyati  organlari  tizimi:  Oliy  Majlis  va  xalq  deputatlari 

mahalliy  K engashlari  tizimini,  sud  hokimiyati  tizimini,  ijro  hokimi­

yati  tizimini  o'rnatdi.  Natijada  birinchi  m a rta  sud  hokimiyatning 

mustaqil  ta rm o g 'i  sifatida  e’tirof  etildi.

Prezidentlik  boshqaruv  shakli  qonuniy  mustahkamlandi,  m a­

halliy  miqyosda  “hokim ”  lavozimi  joriy  qilindi.

Keyingi  vaqtlarda  davlat  qurilishi  va  boshqaruvi  sohasida 

erkinlashtirish  siyosati  olib  borilayotganligi,  Parlam ent  instituti- 

ning  rivojlantirilganligi,  ikki  palatali  parlamentga  о  tilganligi, 

h u k u m a tn in g   vakolatlari  kengayayotganligi,  O 'zbekistonning  su- 

verenitetga  egaligi,  u n in g   natijasida  ichki  va  tashqi  masalalarni 

mustaqil  hal  qilish  huquqiga  egaligi  natijasidir.

M ustaqillik  va  suverenitetning  mazmun-mohiyati  o'xshash 

bo'lsa-da,  ular  to'g'risida  turli  ta ’riflar  mavjud.  Lekin  en g   lo'nda, 

ishonarli  va  tushunarli  ta ’rif  Prezident  tomonidan  berilgan  ta rifdir. 

O'zbekiston  Prezidenti  mustaqillikni  har  tomonlama  his  qilgan 

holda  “Mustaqillik  bu  huquqdir"  deb  t a ’rif  bergan.  Haqiqatan  ham, 

mustaqillik  O 'zbekistonga,  uning  xalqiga  keng  imkoniyatlar  va  va-

75

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kolatlar  berdi.  E ndigi  m a sa la   a n a   s h u   v ak o lat  va  im koniyatlardan 

to'g'ri.  vaqtida  foydalana  bilish  hisoblanadi.