Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma

Silindr va shatun-porshen guruhi
Silindr  gilzalarini  ta’mirlashda  silindr  ko‘zgusi  (ish  sirti)  yeyilgan,  silindr
sirti g‘ajilgan va tirnalgan, darz ketgan nuqsonlar uchraydi. Ish sirti yeyilganda
silindr dia metri kattalashadi, uning geometrik shakli buziladi. Porshen halqalari
siljiydigan  maydon  (silindrlarning  yuqori  qismi)  eng  ko‘p,  silindr  aylanasi
bo‘ylab notekis, silindrning ish sirti porshen barmog‘ining o‘qiga tik tekislikda
ko‘proq yeyiladi. Shuning uchun silindrlar bo‘yiga noto‘g‘ri konus, ko‘ndalang
kesimi esa oval  shaklini oladi. Dvigatel ishlagan sari silindrlarning konusligi va
ovalligi oshib, bir tomondan porshen bilan halqa o‘rtasidagi, ikkinchi tomon-
dan  esa  silindr  devori  o‘rtasidagi  tirqish  kattalashadi.  Tirqish  kattalashganda
dvigatelning  quvvati  pasayadi  va  yonilg‘i-moy  sarfi  oshadi.  Shuning  uchun
silindrlar yo‘l qo‘yiladigan chekka o‘lchamdan ortiq yeyilganda gilzalarni yoki
silindrlarni  ta’mirlash  zarur.  Silindrlarning  qanchalik  yeyilganligi  mikrometrik
shtrixmassalar  yoki  maxsus  indikatorlar  bilan  eng  ko‘p  yeyilgan  joylarda
o‘lchanadi. Bu joylar gilza ko‘zgusida (oynasida) yuqori qo‘zgalmas nuqtadagi
porshenning  yuqorigi  halqasi  hosil  qiladigan  zinachaga  qarab  aniqlanadi.
Gilzaning  ovalligi  (o‘zaro  tik  yo‘nalishlarda  o‘lchangan  diametrlar  o‘rtasidagi
farq)  gilzaning  diametrini  yuqoriga  qirradan  taxminan  40—50  mm oraliqda
o‘lchab aniqlanadi.
Silindrlarni  ta’mirlash  —  ish  sirtlarini  yo‘nib  kengaytirish  va  silliqlash-
dan  iborat.  Bu  ishlar  bajarilganda  silindr  to‘g‘ri  silindrlik  shaklga  keladi,
uning  ish  sirti  esa  zarur  tozalikda  bo‘ladi.  Silindrlar  ta’mirlash  o‘lchamlarga
mos  yo‘nib  kengayti ri ladi.
Shatun-porshen  guruhini  ta’mirlash  va  yig‘ish  bo‘yicha  ixtisoslashtirilgan
ish joyi ustaxonaning yoki zavodning motor-ta’mirlash xonasida joylashadi. Bu
ish joyida quyidagi ishlar bajariladi:
— porshen, shatunlarni ta’mirlash;
— porshenlar va gilzalarni o‘lchov guruhlariga qarab tanlash;
— shatun-porshen guruhlarini yig‘ish.
Traktor  dvigatellarining  porshenlari  ko‘pincha  cho‘yan  yoki  alyuminiyli
qotishmalardan  tayyorlanadi.  Porshenlar  yeyilganda  halqalar  o‘rnatiladigan
ariqchalar, barmoqlar o‘rnatiladigan teshiklar kengayadi, darz ketgan, g‘ajilgan
joylar  paydo  bo‘ladi,  yon  sirti  yeyiladi.  Halqalar  o‘rnatiladigan  ariqchalar,
48

---

49
odatda, tezroq yeyiladi va karter moyining ortiqcha sarflanishiga sabab bo‘ladi.
Yeyilgan ariqchalarni tiklash ularni keng roq halqaga moslab yo‘nishdan iborat.
Porshen  ariqchalari  tokarlik  dastgohlarida  maxsus  moslamadan  foydalanib
yo‘niladi.