Davlat va huquq

takomillashtirishning qat’iy belgilangan tartibidir. Huquqiy tartibga
solish har qanday ijtimoiy jarayon singari o‘z boshlanish va
nihoyalanish nuqtalariga ega. Bu jarayon davlat tomonidan huquqiy
normalar yaratishdan boshlanadi. Huquqiy norma xalqning davlat
idorasini o‘zida ifodalovchi vosita sifatida vujudga keladi va amal
qiladi.
Huquqiy tartibga solish jarayonini uch asosiy bosqichga ajratish
mumkin:
1.  Ijtimoiy munosabatlarni me’yorga soluvchi yuridik normaning
yaratilish bosqichi.
2.  Huquqiy normaning amal qilish bosqichi.
3.  Yuridik normada nazarda tutilgan holatlar, huquq va
majburiyatlar vujudga kelganda subyektiv huquq va burchlarning
amalga oshirilish bosqichi.
Ko‘rsatilgan uch bosqichdan tashqari yana bir bog‘lovchi
qo‘shimcha (fakultativ) bosqich haqida gapirish lozim. Bu fakultativ
bosqich huquqni qo‘llashdir.
Huquqiy tartibga solish jarayonining uch bosqichiga uchta
muhim element (huquqiy hodisa) muvofiq keladi:
a)  huquqiy normalar;
b)  huquqiy munosabatlar;
d)  subyektiv huquq va majburiyatlarni amalga oshirish hujjatlari.
Yuqorida zikr etilgan qo‘shimcha bosqichga muvofiq tarzda
huquqiy tartibga solish mexanizmida qo‘shimcha (fakultativ)
element  –  huquqni qo‘llash hujjatlari maydonga chiqadi.
Huquqiy tartibga solish mexanizmining har bir elementi, o‘z
navbatida, o‘ziga xos kichik tizimni tashkil etadi. Chunonchi:
– yuridik normalarning yaratilish bosqichiga muvofiq keladigan

294
tizimga  –  huquqiy ong, huquq ijodkorligi hujjatlari, normativ yuridik
hujjatlar, huquqiy normalar, me’yorlar, hujjatlarni tizimlashtirish,
yuridik texnika va boshqalar kiradi;
– yuridik normalarning amal qilish bosqichidagi huquqiy
munosabatlar tizimiga  –  huquq subyekti, yuridik faktlar, umumiy
va konkret huquqiy munosabatlar kiradi;
– huquq va majburiyatlarni amalga oshirish tizimiga  –  huquqiy
munosabat qatnashchilarining muayyan xatti-harakatlari, huquqni
qo‘llash hujjatlari kiradi.
Yuqorida sanab o‘tilgan tizimlarni huquqiy tartibga solish
jarayonining bo‘g‘inlari deb atash mumkin. Ushbu jarayonda amal
qiladigan elementlarning bir butunligi huquqiy tartibga solish
mexanizmini tashkil etadi.
Huquqiy tartibga solish mexanizmi  –  ijtimoiy munosabatlarga
jamiyat va davlat oldida turgan maqsad hamda vazifalarga mos
ravishda samarali huquqiy ta’sir etishni ta’minlovchi yuridik
vositalarning bir butun tizimidir. Huquqiy tartibga solish
jarayonidagi barcha huquqiy vositalarning «mexanizm» iborasi bilan
izohlanishi bejiz emas. «Mexanizm»  –  bir qancha mustaqil
hodisalar, qismlarning o‘zaro aloqadorlik asosida, bir butun agregat
sifatida harakat qilishidir. Bunda har bir element uyg‘un va barqaror
birlashib, biri ikkinchisini harakatlantiradi. Mexanizmga aniq, qat’iy
va bir maromda ishlash xosdir. Huquqiy tartibga solish jarayonida
namoyon bo‘luvchi qismlar yagona bir butun mexanizmni tashkil
etadi.
«Huquqiy tartibga solish mexanizmi» tushunchasi yordamida
har bir huquqiy institut (voqelik)ning huquqiy tartibga solish
tizimidagi o‘rni va rolini aniqlab olish mumkin. Shuningdek,
ta’kidlash joizki, mexanizm tarkibiga kiruvchi huquqiy institut
butunning tarkibiy qismi sifatida yangi xususiyatlarga ega
bo‘ladi.
Huquqiy tartibga solish mexanizmining dastlabki elementini  –
 huquqiy normalar tashkil etadi. Huquqiy normalarda davlat-
hokimiyat irodasi bayon etiladi, ushbu norma orqali o‘rnatilayotgan
huquqiy talab tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabat
ishtirokchilariga yetkaziladi. Huquqiy normada huquqiy munosabat
subyektlarining huquq va burchlari, vakolatlari doirasi, shuningdek,
ularni amalga oshirish vositalari ko‘rsatiladi.
Huquqiy normaning maxsus funksiyasi shundaki, u normativ

295
tarzda huquqiy munosabat chegaralarini o‘rnatadi. Unda xulq-atvor
va yurish-turishning andozasi (modeli) belgilanadi. Aynan ana shu
yurish-turish qoidalari huquqiy tartibga solish asosi bo‘lib xizmat
qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-
moddasida fuqarolarning mehnat qilish, erkin kasb tanlash huquqi
mustahkamlangan. Bu   umumiy konstitutsiyaviy  –  huquqiy qoida.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 57, 72-moddalarida
ishga joylashish va qabul qilish bilan bog‘liq mehnat-huquqiy
munosabatlar nazarda tutilgan. Ishga qabul qilish yozma tarzda
tuziladigan mehnat shartnomasi orqali amalga oshiriladi. Bu yerda
yuqoridagi konstitutsiyaviy qoida aniqlashtirilayotganini ko‘ramiz.
Biroq u hali hayotga tatbiq etilayotgani yo‘q. Mehnat kodeksining
yuqoridagi moddalari ishga joylashish va qabul qilish bilan bog‘liq
mehnat-huquqiy munosabatlarni tartibga solishni nazarda tutadi.
Mazkur normaning mavjudligi hali yuqoridagi mehnat-huquqiy
munosabatlar hal etilganligini anglatmaydi, albatta. Bu masalaning
huquqiy yechimiga erishish uchun muayyan fuqaroni ishga qabul
qilish to‘g‘risida ish beruvchining (korxona ma’muriyatining) aniq
individual hujjati (buyrug‘i, farmoyishi) chiqarilishi lozim (MKning
82-moddasi). Ushbu misolimizda MK 57 va 72-moddalaridagi
huquqiy normalar tegishli mehnat-huquqiy munosabatlarini tartibga
solish uchun asos vazifasini o‘taydi.
Huquqiy tartibga solish mexanizmining ikkinchi elementi  –
 huquqiy munosabatlardir. Huquq normasi aynan huquqiy munosabat
orqali hayotga joriy etiladi, subyektiv huquq va burchlarga rioya
etiladi, ulardan foydalaniladi va tegishli talablar bajariladi. Muayyan
subyektiv huquq va burchlarning xususiyatlari huquqiy normaning
tartibga solishdagi ta’sir etish xarakteriga bog‘liq.
Huquqiy normalarning vakolat beruvchi, majbur etuvchi va man
qiluvchi turlariga mos ravishda tartibga soluvchi va qo‘riqlovchi
huquqiy munosabatlar turlari namoyon bo‘ladi.
Tartibga soluvchi huquqiy munosabatlar majbur etuvchi, vakolat
beruvchi va man etuvchi munosabatlarga bo‘linadi.
Huquqiy tartibga solish mexanizmining uchinchi elementi  –
 subyektiv huquq va majburiyatlarni amalga oshirish hujjatlari
(harakatlari)dir.  Bu yerda so‘z huquqiy munosabat
ishtirokchilarining huquq normalariga rioya etish, bajarish va
foydalanish shaklidagi real amaliy xatti-harakatlari, xulq-atvori
haqida bormoqda. Mazkur harakatlar sodir etilishi bilan qonun

296
chiqaruvchi idora rejalashtirgan maqsad amalga oshadi hamda
huquqiy tartibga solish mexanizmi faoliyati yakun topadi.
Huquqni qo‘llash hujjatlari  –  vakolatli davlat idorasining,
mansabdor shaxsning davlat-hokimiyat xarakteridagi hujjatidir. Bu
hujjatlar huquqiy norma talablarini huquqiy munosabat orqali
bevosita hayotga joriy etadi. Lozim bo‘lgan hollarda huquqni
qo‘llash hujjatlarining bajarilishi davlatning majburlash kuchi bilan
ta’minlanadi. Huquqni qo‘llash hujjatlari  –  qaror, farmoyish,
buyruq, hukm va boshqa shakllardan iborat. Bu hujjatlarda huquqiy
munosabat ishtirokchilarining huquq va burchlari aniq ko‘rsatib
beriladi.
3-§.  Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish
 Huquqiy tartibga solishning eng oliy shakli  –  konstitutsiyaviy
tartibga solishdir. Zero, Konstitutsiya mamlakatning Asosiy qonuni
bo‘lib, yuksak maqomli, o‘ta nufuzli siyosiy-yuridik hujjat sanaladi.
U mo‘tabar ijtimoiy-huquqiy qadriyat sifatida jamiyat va davlat
hayotining bosh mezoni, ijtimoiy munosabatlarni
barqarorlashtiruvchi, ravon tartibga soluvchi ta’sirchan vositadir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.  A.  Karimov ta’kidlab
o‘tganidek, «...biz mamlakatimizda huquqiy davlat, demokratik
jamiyat barpo etish, inson manfaati, huquq va erkinliklarini eng
oliy va ustuvor qadriyat sifatida qaror toptirish borasida o‘tgan
davr mobaynida qonunchilik sohasida va amaliy siyosatimizda
qanday natija va yutuqlarni qo‘lga kiritgan bo‘lsak, ularning barchasi
Konstitutsiyamizda muhrlab qo‘yilgan talab va tamoyillar bilan
uzviy bog‘liqdir»
1
.
Huquqiy tartibga solish mexanizmida Konstitutsiyaning
ustuvorligini ta’minlash nihoyatda muhim ahamiyatga molik
masaladir. Konstitutsiya  –  mamlakat huquqiy tizimining o‘zagi,
uning mustahkam poydevori. Konstitutsiya normalari birlamchi,
ta’sis etuvchi xarakterga ega bo‘lib, ular bevosita amal qiladi. Birorta
ham qonun yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya
normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas (16-modda, 2-
qism).
1
 Êàðèìîâ È.À. Èíñîí ìàíôààòëàðèíè òàúìèíëàø, èæòèìîèé µèìîÿ òèçè-
ìèíè òàêîìèëëàøòèðèø – óñòóâîð âàçèôàìèçäèð // Õàë³ ñ´çè. 2006.
8 äåêàáðü.

297
Konstitutsiya Asosiy qonun sifatida mamlakat normativ-huquqiy
hujjatlar tizimida ustuvorlik qiladi, «hukmron» mavqeni egallaydi.
Uning normalari boshqa qonunlarning qoidalaridan ham yuqoriroq
yuridik kuchga ega. Qolgan barcha qonunlar va boshqa normativ-
huquqiy hujjatlar Konstitutsiya asosida, unga muvofiq tarzda va
uning ijrosi uchun chiqariladi. Basharti, qonunlar Konstitutsiyaga
zid kelib qolsa, yoki unda belgilangan tartiblarni buzib ishlab
chiqilgan va qabul qilingan bo‘lsa, ular o‘z kuchini yo‘qotishi shart.
Konstitutsiya butun huquqiy tizimning uyushtiruvchi,
hamjihatlashtiruvchi markazi, «tizim» hosil qiluvchi o‘zagi bo‘lib,
barcha huquq tarmoqlari va qonunchilik sohalarini shakllantiruvchi
hamda rivojlantiruvchi yuridik asosdir. Qonunchilikning hamma
sohalari bevosita Konstitutsiya qoidalari va prinsiplariga tayanadi.
Binobarin, Konstitutsiya qonunchilik tarmoqlari vujudga kelishi
va amal qilishi uchun sarchashma  –  manba bo‘lib hisoblanadi.
Diqqatga sazovor jihati shundaki, konstitutsiyaviy normalar siyosiy,
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy-ma’naviy hayotning eng muhim
tomonlarini huquqiy tartibga soladi. Ana shu ma’noda
konstitutsiyaviy tartibga solish huquqiy tartibga solishning boshqa
turlaridan farq qiladi.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish murakkab ichki tuzilish
(struktura)ga va ijtimoiy hayotning alohida sohalariga ta’sir etishning
o‘ziga xos xususiyatlariga ega. U huquqiy tartibga solish yagona
tizimining maxsus qismi sifatida bir qator xususiyatlar bilan
tavsiflanadi, ya’ni:
 –  mamlakat miqyosida yagona konstitutsiyaviy tartibga
solishning muayyan tizimini tashkil etadi;
 –  u umumiy-majburiy, normativ xarakterga ega;
 –  huquqiy tartibga solishning umumiy siyosiy yo‘nalishini,
ustuvor prinsiplarini belgilaydi;
 –  ijtimoiy munosabatlarni konstitutsiyaviy tartibga solish davlat
tomonidan eng yuksak darajada kafolatlanadi va ta’minlanadi.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solishning normativlik darajasi
hamda siyosiy-yuridik ahamiyati konstitutsiyaviy qonunchilikni
o‘rnatish xarakteri va tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning
muhimligi bilan belgilanadi. Konstitutsiyada mustahkamlangan
prinsiplarning hammasi normativ tabiatga ega bo‘lib, ular mavjud
huquqiy tizim uchun, davlat idoralarining huquq ijodkorlik va
huquqni qo‘llash faoliyati uchun, fuqarolar, mansabdor shaxslar

298
va jamoat birlashmalari faoliyati uchun ustuvor, rahbariy ahamiyatga
egadir. Konstitutsiyaviy tartibga solishning umumiy-majburiy
tabiatiga kelganda shuni aytish kerakki, u eng oliy darajadagi
majburiylikka ega va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning barcha
subyektlari uchun bajarilishi shart bo‘lgan qat’iy talabdir.
Mamlakatimizda Konstitutsiyaga amal qilish majburiyati
konstitutsiyaviy qonunchilik darajasida mustahkamlangan.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi
so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar,
jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq
ish ko‘radilar (Konstitutsiyaning 15-moddasi).
Konstitutsiyaviy qonunchilik normalarining amalga oshirilishi
iqtisodiy, siyosiy, g‘oyaviy va yuridik kafolatlar tizimi bilan
ta’minlanadi. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan ishlab chiqarish rivoj
topgani hamda xususiy mulkchilik munosabatlari qaror topgani
sayin konstitutsiyaviy normalar amal qilishining iqtisodiy zaminlari,
kafolatlari mustahkamlana boradi. Shuningdek, mamlakatimizning
siyosiy tizimi demokratik tarzda takomillashib borgani sayin
konstitutsiyaviy tartibga solishning siyosiy kafolatlari kuchayib
boradi. Jamiyatning g‘oyaviy asoslari va ma’rifiy-ma’naviy kamoloti
ta’minlanib, tobora yuksalib borgani sayin konstitutsiyaviy
tartibotning g‘oyaviy-ma’naviy kafolatlari rivoj topadi.
Konstitutsiyaviy tartibga solishning yuridik mexanizmi esa
Konstitutsiya amal qilishining barcha huquqiy vositalari hamda
usullari yig‘indisini qamrab oladi. Konstitutsiya normalari
qonuniylik prinsipiga qat’iy rioya qilingan holda amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasida Konstitutsiya ustuvorligini
ta’minlashning, unga rioya qilishning alohida muhofaza mexanizmi
vujudga keltirilgan. Bunday mexanizmning asosiy va markaziy
bo‘g‘inini Konstitutsiyaviy sud tashkil etadi. U qonun chiqaruvchi
va ijro etuvchi hokimiyatlar hujjatlarining konstitutsiyaviyligi
to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib hal etadi. O‘zbekiston Respublikasining
«Konstitutsiyaviy sud to‘g‘risida»gi (1995-yil 30-avgust) qonuniga
muvofiq Konstitutsiyaviy sud mamlakatimizda konstitutsiyaviy
nazoratning oliy sudlov organi hisoblanadi. Konstitutsiyaviy sud
barcha davlat organlari tomonidan chiqariladigan huquqiy
hujjatlarning, O‘zbekistonning xalqaro shartnomalari va boshqa
majburiyatlarining Konstitutsiyaga to‘la mos bo‘lishini kuzatib
turadi; Qoraqalpog‘iston Konstitutsiyasi, qonunlari va huquqiy

299
hujjatlarning O‘zbekiston Konstitutsiyasiga muvofiqligi to‘g‘risida
xulosa beradi; Konstitutsiyaviy sudning qarorlari matbuotda e’lon
qilingan paytdan boshlab kuchga kiradi. Ular qat’iy va ular ustidan
shikoyat qilish mumkin emas (Konstitutsiyaning 109-moddasi).
Konstitutsiyaviy tartibga solish jamiyatda yetakchi hamda nufuzli
o‘rinni egallaydi. U oliy darajadagi huquqiy tartibga solishdir.
Konstitutsiya normalari o‘z yuridik kuchi jihatidan boshqa oddiy
huquqiy normalardan so‘zsiz ustuvor bo‘lganligi uchun
konstitutsiyaviy tartibga solish yuksak yuridik maqomga,
shuningdek, muhim ijtimoiy-siyosiy mazmunga ega.
Xo‘sh, konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish qanday ijtimoiy
munosabatlarni qamrab oladi? Bunday tartibga solishning
predmetini jamiyat va davlat hayot faoliyatining eng muhim jihatlari,
shunga oid asosiy ijtimoiy munosabatlar tashkil etadi. Bu ijtimoiy
munosabatlar  –  jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, sotsial va
madaniy rivojlanishini, O‘zbekiston davlat ichki va tashqi siyosati
asoslarini, respublikada inson (fuqaro) huquqlari va erkinliklarini
ustuvor ta’minlashni aks ettiruvchi, xususiy mulkchilikka asoslangan
barqaror bozor iqtisodiyotining qaror topishi bilan bog‘liq
munosabatlardir. Ushbu munosabatlar jamiyat va davlatimizning
mohiyatini hamda asosiy xususiyatlarini ifoda etadi.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tarzda tartibga solinuvchi ijtimoiy
munosabatlarni bir necha yirik majmualarga ajratish mumkin:
 –  jamiyatning iqtisodiy tizimi, xususiy va boshqa shakldagi
mulkchilik hamda tadbirkorlik asoslarini tashkil etuvchi ijtimoiy
munosabatlar;
 –  O‘zbekiston siyosiy tizimi va davlat tuzumi asoslarini tashkil
etuvchi ijtimoiy munosabatlar;
 –  shaxsning huquqiy maqomi asoslarini belgilovchi inson
huquqlari va erkinliklarini ta’minlash tizimiga oid ijtimoiy
munosabatlar;
 –  mamlakatimizning davlat tuzilishi shakli, ma’muriy-hududiy
tuzilishi, shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi huquqiy
maqomi asoslarini belgilashga oid ijtimoiy munosabatlar;
 –  saylov tizimi, parlament, Prezident, Hukumat, sud hokimiyati,
mahalliy davlat vakillik va ijroiya idoralarining huquqiy maqomi,
vakolatlarini amalga oshirish bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlar
va hokazo.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish mexanizmini (avvalgi

300
paragrafda ta’kidlanganidek) uch element: konstitutsiyaviy normalar;
konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar; konstitutsiyaviy huquq va
majburiyatlarni amalga oshirish hujjatlari tashkil etadi. Ushbu
mexanizmning normativ asosini tashkil etuvchi yuridik normalar
o‘zining eng oliy siyosiy-yuridik kuchi, yuksak barqarorligi va
jamiyat hamda davlat tomonidan qat’iy ta’minlanishi bilan ajralib
turadi.
Konstitutsiyaviy normalar asosida tarkib topgan huquqiy
munosabatlar umumiy mazmun kasb etadi va tarmoq huquqiy
munosabatlari (ya’ni, konkret munosabatlar) uchun asos vazifasini
o‘taydi. Ular o‘zining doimiy barqarorligi, uzoq muddatga
mo‘ljallanganligi va subyektlarning yuqori umumiy huquqiy holatini
ifodalashi bilan tavsiflanadi. Bunday munosabatlarning subyektlari:
davlat, xalq, millatlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, davlat
idoralari, jamoat birlashmalari, siyosiy partiyalar va fuqarolar
hisoblanadi. Konstitutsiyaviy qonunchilik normalarini amalga
oshirish har qanday huquqiy normalarni amalga oshirish singari
rioya qilish, bajarish, foydalanish  va  qo‘llash  shaklida bo‘lishi
mumkin.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish mexanizmining
xususiyatlaridan biri Konstitutsiya normalarining joriy qonunlar
tomonidan konkretlashtirilishi hamda bevosita amalga oshirilishidir.
Qonun normalari, o‘z navbatida, Prezident Farmoni, Hukumat
qarori, davlat boshqaruv idoralari va huquqni qo‘llovchi organlar
hujjatlari orqali hayotga joriy etiladi.
Shunday qilib, jamiyat va davlat hayotini konstitutsiyaviy-
huquqiy tartibga solish, uning konstitutsiyaviy asoslarini
mustahkamlash mamlakatimizning yanada ildam qadamlar bilan
mustaqillik yo‘lidan olg‘a qarab rivojlanishining ishonchli garovidir.

301
XXI BOB. QONUNIYLIK, HUQUQIY TARTIBOT
VA INTIZOM
1-§. Qonuniylik tushunchasi, mohiyati va vazifalari
O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining dastlabki yillarida
jamiyatning iqtisodiy negizini mustahkamlash mamlakatda iqtisodiy
sohadagi tub islohotlarni amalga oshirish, turli xil mulk shakllarini
yaratishni, asosan, xususiy mulkchilikni rivojlantirish, shu jumladan,
davlat mulkini xususiylashtirishni taqozo etdi.
Mamlakatning iqtisodiy negizini shakllantirish, o‘z navbatida,
mulkchilik munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solish
ehtiyojini keltirib chiqardi. Jamiyatning ushbu manfaatlarini
qondirish maqsadida davlat turli sohalarga oid qonunchilik tizimini
yaratadi.
Bozor munosabatlariga mos keladigan huquqiy asosni
shakllantirish – uzoq davom etadigan huquq ijodkorlik jarayonidir.
Hozirgi vaqtda davlat qurilishi, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa
sohalarga taalluqli islohotlarning huquqiy asoslarini belgilovchi bir
qancha qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlar hayot, amaliyot bilan
bog‘liq bo‘lib, kishilar o‘rtasidagi turli ijtimoiy munosabtlarni
tartibga solib, ularda qonunga bo‘ysunish bozor munosabatlariga
o‘tishning barcha amal qiladigan qoidalaridan biri etib belgilangan.
Zero, qonuniylikni ta’minlamasdan turib, mamlakat o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘ygan huquqiy davlatni qurishga erisha olmaydi.
Demokratik davlat qonunning yuksak va mustahkam nufuzisiz
biror ma’no kasb etmaydi. Mazkur haqiqatni O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti I. A.  Karimov mamlakatdagi yangilanish
va taraqqiyot siyosatining negiziga kiritdi. «Qonunning ustuvorligi
– huquqiy davlat faoliyat ko‘rsatishining zaruriy shartidir»
1
.
Haqiqatan ham qonun ustuvorligisiz bunyodkorlik yo‘liga kirgan
shaxsiy va iqtisodiy erkinlikka asoslangan jamiyatni barpo etib
bo‘lmaydi.
O‘zbekistonda amalga oshirilgan tub islohotlar natijasida,
jamiyatda qonunchilikni ta’minlashning barqarorligiga davlat
mexanizmi ko‘proq umidvorlik tug‘dirmoqda. Oddiy kishilarning
1
 Êàðèìîâ È.À. ¤çáåêèñòîí: áîçîð ìóíîñàáàòëàðèãà ´òèøíèíã ´ç é´ëè. T.,
«¤çáåêèñòîí», 1993, 63-b.

302
qonunlar qudratiga ishonishlariga kafolat ham ana shunda. Bobomiz
Amir Temur o‘zining mashhur «Tuzuklari»da – davlatni boshqarish
qoidalari majmuida bunday bashorat qilgan edi: «Zaruriy tartibot
va qonunlarga rioya qilish taqdirim va muvaffaqiyatlarimning negizi
bo‘ldi»
1
.
Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, ijtimoiy va davlat
tuzumini mustahkamlash va rivojlantirish, fuqarolarning huquq va
erkinliklarini qo‘riqlash qonuniylikning eng muhim vazifasidir.
Jamiyatda qonuniylik turli xil shakllarda namoyon bo‘ladi:
birinchidan, Konstitutsiya va qonunlarni o‘tmish va hozirgi davrning
ilg‘or g‘oyalari bilan sug‘orilganligi, inson huquq va erkinliklarining
ustuvorligini ta’minlanganligi, qonunlarning adolatliligi va xalq
manfaatiga xizmat qilishiga asoslanganligida; ikkinchidan,
qonunning ustuvorligi, ya’ni qonunlarning konstitutsiyaga, qonun
osti hujjatlarining qonunlarga mos kelishida; uchinchidan,  davlat
organlari, mansabdor shaxslar va oddiy fuqarolarning
konstitutsiyaga, qonunlarga va qonun osti hujjatlariga og‘ishmay,
so‘zsiz rioya qilishida.
Qonuniylik  – barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari,
mansabdor va yuridik shaxslarning hamda fuqarolar tomonidan
amaldagi qonunlarga aniq va og‘ishmay rioya qilishidir.
Biroq bu yerda qonuniylik tushunchasi torroq, bir taraflama
faqat qonunlarning amalga oshirilishi ma’nosida talqin qilinmoqda.
Qonuniylikni kengroq ma’noda olib qaralganda, unga davlatning
qonuniylik faoliyatining mavjud qonunlar va huquqiy hujjatlar
tizimini ham qo‘shish lozim. Qonun normalarining yuqori saviyada
ijod etish ishini tashkil etmasdan, qonunlarni jamiyat taraqqiyoti
darajasiga moslashtirib borishga yo‘naltirilgan faoliyatni yo‘lga
qo‘ymasdan ijobiy natijaga erishib bo‘lmaydi. Shuning uchun hayot
talablariga javob beradigan yangi qonunlarni qabul qilish, yangi
shart-sharoitga va talablarga javob berolmaydigan eski qonunlarni
bekor qilish zaruriyati ham tug‘iladi. Qonun ijodkorligini
takomillashtirish qonuniylikni mustahkamlashdagi eng muhim
shartlardandir.
Yuridik adabiyotlarda qonuniylik tushunchasi turli xil
yondashuvlar asosida talqin qilinadi: birinchidan,  qonuniylik deb
1
 Àìèð Òåìóð. Òåìóð òóçóêëàðè. T., Ôàí., 1992, 9-b.

303
dastlab davlat organlari va fuqarolarning huquqqa rioya qilishi deb
tushunmoq lozim; ikkinchidan, qonuniylikni faqatgina o‘rnatilgan
qonun va qonun osti hujjatlarga rioya qilishi bilan tushunibgina
qolmasdan, balki mavjud qonunlarning xalqaro huquqning
umume’tirof etilgan normalariga mosligi ham deb tushunmoq lozim.