metodik jihatdan muhim g ‘oyani ilgari suradilar: «Bolani
nutqqa o‘rgatish, - deb yozadi ular, - unga til materiyasini (nutq
organlarini mashq qildirish) til belgilari, leksik va grammatik
belgilar (intellektni mashq qildirish) m a’nosini tushunishni
osonlashtirish, leksik va grammatik belgilar yordamida (ehtiros
31
va tuyg‘ularni mashq qildirish) borliqni baholashni ifodalash-
ni o ‘rgatish, adabiyot m e’yorlarini eslashni osonlashtirishga
k o ‘mak berish demakdir».
Bola tomonidan nutqni o‘zlashtirishga asosli yondashuv bilan ke-
lishgan holda biz shunga e’tiborimizni qaratdikki, qo‘llanma muallif-
lari tez-tez «yordam berish», «mashq qildirish» va boshqa iboralami
qo‘llaydilar-u, biroq qay tarzda yordam berish, mashq qildirish mum-
kinligiga kam e’ibor qaratadilar.
Nutq o‘stirish bo‘yicha aniq maqsadga qaratilmagan mashqlar bo-
lalaming bog‘lanishli nutqini o‘stirishga ijobiy ta’sir ko‘rsata olmas-
ligi mumkindir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish va ularga ona
tilini o‘rgatish sohasidagi psixologo-pedagogik tadqiqotlami tahlil
qilish quyidagi xulof:alarga kelish imkonini beradi:
•
Nutqni rivojlantirish - bu bolaning individual rivoj-
lanishida markaziy o‘rinni egallovchi ijtimoiy-tarixiy tajribani
o‘zlashtirishiga oid o‘ta murakkab va ko‘p omilli jarayondir.
•
Bu stixiyali jarayon emas, balki pedagogik rahbarlikni
taklif qiluvchi ijodiy jarayondir.
•
Bolaning nutqiy rivojlanish jarayonini boshqaruvchi pe
dagog ushbu jarayoi? qonuniyatlari, mexanizmlari va uning turli yosh
bosqichlaridagi xususiyatlarini bilishi, nutqiy rivojlanishning indivi
dual xususiyatlarini ko‘ra bilishi va bolaning o‘ziga xos xususiyatla
rini hisobga olgan holda uning nutqiga pedagogik ta’sir ko‘rsatishning
eng samarali yo‘llarini tanlashi shart.
«Bola nutqini rivojlantirish» hodisasining o‘zini va uni boshqarish
jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivoj
lantirish sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan
o‘tishlari zarur, degan xulosani keltirib chiqaradi.
Yetti yoshga kelib, bola odatda, nutqning barcha grammatik shakl-
larini, ya’ni: otlami turlash, eng ko‘p qo'llaniladigan fe’llami tus-
lashni bilishi lozim. Harakat belgisini (kenglik, vaqt, harakat obrazi)
tavsiflash uchun ular ravishlardan foydalanadilar, buning uchun bola
lar ularni so‘z birikmasi va gap qatorida qo‘llaydilar: tez yurdi, sekin
gapirdi, chapga burildi va boshq.
32
Yetti yoshli bolalar nutqida old ko‘makchilar ko‘pincha nafaqat
o‘z ma’nosida, balki chet ma’noda ham qo‘llaniladi. Shunisi diqqat-
ga sazovorki, old ko‘makchilar dastlab kenglik ma’nosi ko‘rsatkichi
sifatida to‘rt-besh yoshli bolalar nutqida paydo bo‘ladi (uydan, de-
vordan uzoqlashdi); so‘ngra besh-olti yoshli bolalar ushbu old
ko'makchini obyektiv ma’no ko‘rsatkichi sifatida ham qo‘llaydilar
(onamning sovg‘asi, dadamning xati) va faqat, keyinroq, yetti-sakkiz
yoshlarga kelib, bola sabab ma’nosini ifodalash uchun «dan» old
ko‘makchisidan foydalanishi mumkin (qo‘rqanidan qichqirib yubor
di, og‘riqning zo‘ridan yig‘lab yubordi).
Yetti yoshga kelib, odatda, nutqning sintaktik qatori shakllanadi:
bola oddiy gaplami, bir xil a’zoli gaplami to‘g‘ri tuzadi, bunda u birik-
tiruvcbi, zidlovchi, ajratuvchi bog‘lovchilami qoilaydi; u o‘z nutqida
qo‘shma gaplardan, ko‘pincha esa turli xil sintaktik munosabatlami
ifodalovchi ergashgan qo'shma gaplardan foydalanadi: qo‘shimcha
gaplar - «Kamol nima ko'rganligimizni so‘radi»; maqsadli gaplar -
«Biz oziq-ovqat xarid qilish uchun do‘konga ketayapmiz»; shartli gap
lar - «Agar yomg‘ir yog‘masa, biz sayr qilgani chiqamiz» va boshq.
0 ‘z taassurotlari haqida hikoya qilar ekan, olti yoshli bola ravon
monologik nutq shaklidan foydalanishi lozim.
Aynan bir fikmi turli vositalar yordamida rasmiylashtirish maktabga
tayyorlash guruhidagi bolalarda grammatik nutq ko‘nikmalarini shakl-
lantirishga doir ishlaming asosiy turi bo‘lishi mumkin. Masalan, bola
lar o‘yin-kulgi qilayotgan syujetli suratni tahlil qilishda qator gaplami
tuzish mumkin: «Bolalar quvonchdan sakrab yuborishdi», «Xursand
bo‘lib, bolalar osmonga sakradilar»; «Bolalar sakrab yuborishdi, chun-
ki ular xursand edilar». Aynan bir mavzuda turlicha gaplar tuzishga doir
bunday ishlar maktabgacha yoshdagi bolalar bitta fikmi turlicha ifo
dalash imkonini beradi. Mashg‘ulotlarda tarbiyachi ataylab bolalarga
bir-birining o‘mini bosishi mumkin bo‘lgan gaplar tuzishni o‘rgatadi.
Aynan bir mavzuga oid gaplar variantlarini yaratish uchun didak
tik o ‘yinlar, syujetli rasmlar, badiiy matnlardan foydalanish mumkin.
Bitta fikmi ifodalash uchun turlicha gaplar tuzishga oid ishlar yetti
yoshli bolalarda grammatik to‘g‘ri nutq ko‘nikmalarini shakllanti-
rishda asosiy o‘rinni egallashi lozim.
33
Bu yoshdagi bolalarga nutqda sifatdoshlami qo‘llashni o‘rgatish
ular nutqini rivojlantirishga doir ishlaming ikkinchi yo‘nalishi
bo‘lishi mumkin.
Bolalar nutqiga sifatdosh shakllami kiritish uchun bolalar, katta
lar, hayvonlar, qushlaming turli harakatlarini tasvirlovchi suratlardan
foydalanish mumkin (o‘qiyotgan bola, raqs tushayotgan qiz, yugu-
rayotgan quyon va h.k.).
Bolalar surat asosida gap tuzadilar: «Bola o‘qiyapti». Tarbiyachi
o‘qiyotgan bola so‘z birikmasini tuzishga yordam beradi. Tarbiyachi
so‘z birikmasidagi sifatdoshni aytadi, so‘ngra bolalardan so‘raydi:
«Qaysi bola?» - « 0 ‘qiyotgan bola».
M ashg‘ulot uchun eng k o ‘p qo‘llaniladigan fe’llarni olish va
ulardan hozirgi zamondagi haqiqiy sifatdoshlami hosil qilish
darkor. Bolalarga hech qanday atamalar m a’lum qilinmasligi
kerak, bunda ulam ing ayrim sifatdoshlami esda saqlab qolish-
lari va zarur b o ‘lganda ulam i o ‘z nutqiga qo‘sha olishlari juda
muhimdir.
Bolalarning sifatdoshlami qo‘llashlariga oid ishlar tabiatni ku
zatish chog‘ida, rasm chizish mashg‘ulotlarida, badiiy adabiyotni
о‘qish jarayonida o‘tkazilishi mumkin. Bunda quyidagi usullardan
foydalanish mumkin:
1.
Predmetni, uning belgilarini ko‘rsatish va nomini aytishni
ulaming mohiyatini ochib beradigan izohlar bilan birgalikda amalga
oshirish lozim. Masalan, tushayotgan barg so‘z birikmasida - bu tu
shayotgan bargdir. Bolalarga tanishtiriladigan sifatdoshlami yaxshisi,
oldin alohida-alohida, keyin jo ‘r bo‘lib aytgan ma’qul.
2.
Muayyan so‘zning hosil bo‘lishini tushuntirib berish: «chiza-
yotgan» so‘zi chizmoq so‘zidan, «raqsga tushayotgan» so‘zi raqsga
tushmoq so‘zidan hosil bo‘lganligini aytish lozim.
3.
Sifatdoshga savollar qo‘yish: «Dala qanday, sarg‘ayaptimi?»
- «Sarg‘ayapti».
4.
Ot va sifatdoshdan iborat bo‘lgan so‘z birikmasi asosida gap
tuzish: «sarg‘ayayotgan barglar - olmaning sarg‘ayayotgan barglari
ko‘rinib turibdi», «varillayotgan samolyot - varillayotgan samolyot
shahar ustidan uchib o‘tdi» va h.k.
Do'stlaringiz bilan baham: |