Babayeva d. R

foepiya,  nutq sur ’ati,  nutqiy aloqa ко ‘nikmalari,  nutqning ifodaliligi, 

nutqiy nafas olish,  tabiat obyektlari,  о ‘yin faoliyati,  nutq me ’yori, ar- 

tikulatsion apparat.

1. 

Nutqning  tovush  madaniyati  tushunchasi.  Maktabgacha 

ta’lim yoshidagi bolalarning nutqini rivojlantirish alohida ahamiyatga 

ega. Inson o‘z fikrlarini ifodalash va boshqalaming fikrlarini tushunish 

uchun  ona  tilidan  foydalanadi.  Nutqni  egallash  bolaga  bevosita  va 

bilvosita (hikoya, badiiy asar, tarbiyachining tushuntirish va boshqa- 

lar)  yo‘l  bilan  borliq  haqida  bilimlar  hosil  qilishga  imkon  beradi. 

Maktabgacha ta’lim muassasasida lug‘at boyligini oshirish, so‘zning 

grammatik tuzilishini shakllantirish, bog‘laiushli nutqni rivojlantirish 

vazifalari hal etiladi.

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda nutq madaniyatini rivoj­

lantirishga doir quyidagi vazifalami muvafaqqiyatli hal etish lozim:

1)  tovushlami  to‘g‘ri  talaffuz  qilishni  shakllantirish  (bolada  av- 

valo, nutqni eshitish shakllanadi, keyinroq talaffuzni egallaydi);

2)  aniq talaffuzni  hosil  qilish  (so‘z  va  so‘z birikmalarini  dona- 

dona va aniq talaffuz qilish);

3)  so‘zni talaffuz qilganda urg‘uni to‘g‘ri qo‘yish ustida ishlash;

4)  nutqni orfoepik jihatdan to‘g‘riligi ustida ishlash;

5)  nutq sur’atini rivojlantirish;

6)  nutqning ifodaliligini shakllantirish;

7)  nutqiy aloqa ko‘nikmalarini shakllantirish;

8)  nutqiy eshitish ko‘nikmalarini shakllantirish;

9)  nutqiy nafas olishni shakllantirish;

10) o‘z fikrini erkin va izchil bayon etish ko‘nikmasini shakllantirish.

165

---

Maktabgacha yoshdagi bolalaming nutqini rivojlantirish xilma-xil 

faoliyat turlarida amalga oshadi:

1)  tabiat obyektlari bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida;

2)  badiiy asarlar bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida;

3)  savodga o'rgatishda;

4)  o‘yin faoliyatida;

5)  ijtimoiy foydali mehnat jarayonida turli ishlami bajarish asosida.

Maktabgacha  ta’lim  yoshidagi  bolalaming  nutqini  rivojlantirish

quyidagi qonuniyatlami hisobga olishni talab etadi:

1)  ona tilida nutqni idrok etish qobiliyati bola nutq organlarining 

mashqiga bog‘liq;

2)

  nutq  ma’nosini  tushunish  bola  tomonidan  umumlashti- 

rishning  turli  darajasining  leksik  va  grammatik  til  belgilari 

o‘zlashtirilishiga bog‘liq;

3)  nutq me’yorini o‘zlashtirish bolada tilni his etishning rivojlan- 

ganligiga bog‘liq.

S 

iuningdek,  maktabgacha  ta’lim  yoshidagi  bolalar  nutqini 

rivojlantirishda  tovush  madaniyati  alohida  o‘rin tutadi.  Nutqning 

tovu:.h  paadaniyati  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra  nutq  madaniyatining 

tarki oiy.qismidir.

Maktabgacha  yoshdagi  bolalarda  nutqning  tovush  madaniyatini 

shakllantirish uchun quyidagi vazifalami hal etish lozim:

1)  bolalaming  fonematik  eshitishi,  mazkur  sur’at  va  ohangni 

idrok eta olish qobiliyatini asta-sekin rivojlantirib borish;

2)  artikulatsion apparatni rivojlantirish;

3)  iboralar vositasida erkin gapira olish qobiliyatini  shakllan­

tirish;

4)  muomala  sharoitiga  bog‘liq  ravishda  ovoz  balandligi  yoki 

pastligini boshqara olishni tarbiyalash;

5)  ona  tilidagi  barcha  tovushlami  to‘g‘ri  talaffuz  qilishga 

о‘rgatish;

6)  har bir tovush,  shuningdek,  so‘z  va  iboralami  aniq  va ravon 

talaffuz qilish;

7)  so‘zlami  adabiy  til  orpoefiyasi  qoidalariga  muvofiq  talaffuz 

qilishga o‘rgatib borish;

166

---

8)  nutqning maromli sur’atini shakllantirish;

9)  nutqning ohangdor va ifodali bo‘lishiga erishish20.

Nutqning tovush madaniyatini shakllantirish bolalarning bog‘lanishli

nutqini rivojlantirishda muhimdir. Bolalar ko‘pincha s-z, p-f, p-b, u-o‘,