Oʻgʻil koʻrsa, toʻy qilar hattoki chumchugʻiyam,
Bilolmadim Farangu Afriqoda qanaqa,
Dunyo hayron boʻlsa ham oʻzbeklarda shunaqa ( “Vatan haqida soʻz”).
Sinestetik metaforalarda bir sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa-
tushuncha boshqa sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa-tushunchaga
oʻxshatiladi, yaqinlashtiriladi va shu asosda koʻchma ma’no yuzaga keladi.
Masalan: shirin tabassum, shirin gap, shirin uy; yengil tabassum, yengil nigoh,
yengil qadam, ogʻir tush, ogʻir gap, ogʻir masala kabi. Bu misollarda keltirilgan
shirin, yengil, ogʻir sifatlarida sinestetik metafora sodir boʻlgan. Maza-ta’m
ma’nosini bildiruvchi “shirin” va oʻlchovni ifodalovchi “yengil” soʻzlari
“yoqimli” ma’nosida, “ogʻir” soʻzi esa “yoqimsiz” ma’nosida kelgan. Marhabo
Karimova she’rlarida ham siestetik metaforalar koʻplab uchraydi:
Yigit bormi sizday mard,
Yuragi toza, begard,
Ikki dunyo koʻrmang dard,
Qizim – yomon, siz – yaxshi ( “Kuyovimga iltijo” she’ridan).
Koʻchimning yana bir turi metonimiya hisoblanadi. Metonimiya deb
voqea-hodisa, narsa-buyumlar oʻrtasidagi oʻzaro yaqinlik va bogʻliqlik asosida
ma’no koʻchishiga aytiladi. Metonimiya ham qiyosga asoslanadi. Faqat
“metaforada bir-biriga oʻxshash predmetlarning belgilari qiyoslansa,
metonimiyada bu ikki predmet tashqi koʻrinishi yoki ichki xususiyatlari bilan
bir-biriga qandaydir aloqasi boʻlsa ham, ammo umuman bir-biridan farq
qiluvchi (bir-biriga oʻxshamagan) predmetlarning belgilari chogʻishtiriladi”
[Mamajonov A. Tekst lingvistikasi. – T., 1989]. Metonimiyaning turli
koʻrinishlari mavjud va bu haqda tilshunoslikka oid adabiyotlardan atroflicha
ma’lumot olish mumkin. Ijodkorning yuqorida koʻrib oʻtganimiz – “Kuyovimga
iltijo” she’ridagi ushbu parchada ham metonimiya qoʻllangan:
Biz – temir, siz – tillosiz,
Biz – omi, siz – mullosiz,
Biz – nodon, siz – donosiz,
135
Qizim yomon, siz – yaxshi.
Butun-boʻlak munosabatiga asoslanuvchi ma’no koʻchishiga sinekdoxa
deb aytiladi. Adabiyotlarda “koʻplik oʻrnida birlik yoxud birlik oʻrnida koʻplik
shakllarini qoʻllash yoki bilan ham sinekdoxalar yaratish mumkin”
[Shomaqsudov A., Rasulov I., va boshq. Oʻzbek tili stilistikasi. – T., Oʻqituvchi,
1983] ligi aytilgan. Daraxtlar sargʻaydi, olma gulladi, qoʻlimni kesib oldim
birikmalarida butunning nomi bilan boʻlak; har ishga burnini suqmoq, tirnoqqa
zor, jamoaning qoʻli baland keldi kabi birikmalarda qismning nomi bilan butun
ifodalanyapti. Badiiy nutqda sinekdoxadan ixchamlilik va ifodalilikni
ta’minlash maqsadida foydalaniladi. Shoira ijodidan:
Qoʻling ishda va lekin Robbanoda boʻlsin dil,
Gʻiybat, hasrat gapni qoʻy, subhanolloh aytsin til,
Bu dunyoning nonin yeb, u dunyoning ishin qil,
Oʻgʻling yeb oʻrga ketar, qizing yeb qirga ( “Kattalarga nasihat” she’ridan)
Qadimdan adabiyotimizda ta’sirchan ifodalar yaratishda keng qoʻllanilib
kelgan koʻchimning bir turi borki, bu ham kinoyadir. Kinoya deb “til birligini
uning haqiqiy ma’nosiga qarama-qarshi ma’noda, kesatiq, qochirim, piching
bilan ishlatishdan iborat koʻchim” [Mamajonov A. Tekst lingvistikasi. – T.,
1989]ga aytiladi. Yevropa adabiyotshunosligida bu hodisa “ironiya” atamasi
ostida umumlashtiriladi. Uning antifraza (masxara, u yoki bu ijobiy xususiyatni
kulgi, kalaka yoʻli bilan inkor qilish) hamda sarkazm (zaharxanda ta’na,
istehzoli piching, shama) deb ataluvchi koʻrinishlari farqlanadi. Oʻzbek xotin-
qizlariga xos soʻzga chechanlik, gapni topib gapirish, “soʻz bilan nishonga
tekkizish” xususiyatlari Marhabo Karimova she’riyatida ham yaqqol koʻrinib
turadi. Demakki, shoira ijodida kinoyaning barcha turlari keng qoʻllanilgan:
Sogʻligida – sizniki,
Oʻgʻliniki, qizniki,
Kasal boʻlsa – bizniki,
Qizim – yomon, siz – yaxshi ( “Kuyovimga iltijo” she’ridan).
136
Narsalarni, voqea va hodisalarni, his-tuygʻularni, belgi-xususiyatlarni
oʻta boʻrttirib tasvirlashga mubolagʻa (yoki giperbola) deyiladi. Mubolagʻa ham
tasvirning ta’sirchan chiqishiga, obrazli ifodalanishiga xizmat qiladi.
“Mubolagʻaning soʻz ma’nosining koʻchishiga asoslanishi uning troplar
guruhiga mansubligini koʻrsatsa ham, u tropning boshqa koʻrinishlaridan farq
qiladi. Chunki tropning boshqa koʻrinishlarida koʻchma ma’no ma’lum bir belgi
asosida oʻxshatish, taqqoslash, voqea-hodisa yoki predmetlar oʻrtasidagi
bogʻliqlikka koʻra boʻlsa, mubolagʻa esa toʻgʻri ma’noda tushunmaslikni talab
etadi” [ Shomaqsudov A., Rasulov I., va boshq. Oʻzbek tili stilistikasi. – T.,
Oʻqituvchi, 1983]. Mubolagʻaga asoslangan koʻchim badiiy matnga nutq
predmetiga nisbatan tinglovchi yoki kitobxon e‘tiborini tortish va nutqning
emotsional-ekspresivligini ta’minlash maqsadi bilan olib kiriladi. Mubolagʻada
ifodalanayotgan axborot, tabiiyki, hayot haqiqatiga mos kelmaydi. Lekin
me’yor buzilsa kutilgan effektga erishilmasligi ham mumkin. Aslida
“mubolagʻali nutqning asosiy maqsadi axborot berish emas, balki tinglovchi
yoki oʻquvchiga ta’sir qilishdir” [ Shomaqsudov A., Rasulov I., va boshq. Oʻzbek
tili stilistikasi. – T., Oʻqituvchi, 1983] .
Mubolagʻa yoʻli bilan komik effekt yaratishning yana bir usuli grotesk
deb ataladi. “Grotesk fransuzcha soʻz boʻIib, kulgili, gʻayritabiiy degan
ma’nolarni bildiradi. Grotesk satirada haqiqiy holni fantaziya bilan qoʻshib
vahimali hamda kulgili tarzda boʻrttirib tasvirlashdir. Grotesk haqiqatni inkor
etmaydi, balki haqiqatni haqiqatsimon gʻayritabiiy shakllarda yanada
ta’sirliroq ifodalash san’atidir” [Boymirzayeva S. Matn mazmunida temperollik
semantikasi. – T., 2009]. Tadqiq etayotgan ijodkorimiz she’rlarida ham grotesk
keng miqyosda qoʻllangan:
Ishi tushsa, yoningga chopar,
Hindistonda boʻlsang ham topar,
Boshqa payt kutmagin, ey modar,
Oʻgʻil bolang – birovning xasmi. (“Oʻgʻil bolang – birovning xasmi”
she’ridan)
137
Kichraytirish (litota) deganda mubolagʻaning aksi tushuniladi. “Lekin
mohiyat e‘tibori bilan ular qarama-qarshi hodisalar emas, har ikkisi ham
voqelikni haddan tashqari kuchaytirib tasvirlashga xizmat qiladi, faqat ulaming
ifodalanish usulida farq bor: giperbolada voqelik toʻgʻridan - toʻgʻri, bevosita
boʻrttirib koʻrsatilsa, litotada biror voqelikni kichraytirish vositasida beriladi”
[Boymirzayeva S. Matn mazmunida temperollik semantikasi. – T., 2009].
Shoiraning she’rlarida litota ham uchraydi, albatta:
Kampirlarin qoʻlida kuylaydi urchugʻiyam,
Bolamga deb don choʻqir, kaptar, chugʻurchugʻiyam,
Oʻgʻil koʻrsa, toʻy qilar hattoki chumchugʻiyam,
Bilolmadim Farangu Afriqoda qanaqa,
Dunyo hayron boʻlsa ham oʻzbeklarda shunaqa ( “Vatan haqida soʻz”
she’ridan)
Marhabo Karimova oʻzining oʻynoqi usuldagi xalqona she’rlari bilan
kitobxonlar mehrini qozongan. Oʻziga xos ifoda, kutilmagan xulosa, ohorli soʻz
qoʻllashlar shoira she’rlarining badiiyligini ta’minlashga, ta’sirchanligini
oshirishga, kitobxon xotirasida oson saqlanishiga sababchi boʻladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |