O ‘ zbek tili

 
Bilib oling!
O‘zlashtirma gaplarda demoq, fe’li qo‘llanmaydi. O‘zlashtirma gapning kesimi 
aytmoq, gapirmoq, buyurmoq, so‘ramoq fe’llari bilan ifodalanadi.
O‘zlashtirma gaplarda ko‘chirma gaplardagi undalma, kirish so‘zlari, his-
xayajonni ifodalovchi undov so‘zlar tushurilib qoldiriladi. Undalmalar 
to‘ldiruvchi bo‘lak sifatida yoziladi.
Ko‘chirma gap
O‘zlashtirma gap
«
Xo‘sh, chumchuqvoy qanday 
yangilik bilan huzurimga kelding?» – 
dedi tulki.
«
Bu samolyot qayerga uchadi?» – 
deb so‘radi yo‘lovchi.
«
Hurmatli yo‘lovchilar, ob-havo 
yomonligi tufayli bugungi reyslar 
qoldiriladi», – deb radiodan e’lon 
qilindi.
Tulki chumchuqdan qanday 
yangiliklar bilan huzuriga kelganini 
so‘radi
Yo‘lovchi samolyotning qayerga 
uchishini so‘radi. 
Radio orqali ob-havo yomonligi 
tufayli samolyotlarning reysi 
qoldirilganligini e’lon qilishdi.
 5-mashq. O‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapga aylantirib yozing.
1. O‘qituvchimiz bilim olish uchun kishi o‘ziga nisbatan talabchan bo‘lishi ke-
rakligini aytdilar. 2. A’zam Tyan-shan tog‘ini ko‘rsatib, uning bahaybatligini aytdi. 
3. Men tog‘ning manzarasi yaxshiligini, lekin ancha uzoqligini aytdim. 4. Sardor 
ba’zi kishilarning o‘z kamchiliklarini bo‘ynilariga olmasliklarini aytdi. 5. Tar-
biyachimiz ertalabki mashqlarning juda foydali ekanligini, u insonning asablarini 
mustahkamlashini aytdi. 6. Sinf rahbarimiz nima gapligini so‘radi.
 6-mashq. Ko‘chirma gaplar va o‘zlashtirma gaplarni ajratib yozing
1. Ona: «Samolyotdan tushganimizda, qo‘limni mahkam ushla», – dedi o‘g‘liga. 
2. Yo‘lovchi yonidagi kishidan qayerga ketayotganligini so‘radi. 3. Navoiy bu 
o‘lkaga hushyor odamlardan yuborib ular orqali butun vaziyatdan ogoh bo‘lib 
turish mumkinligini bayon qildi. 4. O‘qituvchi: «Darsdan hech kim ruxsatsiz chiq-
maydi», – dedi. 5. Aziza dugonalari bilan Arslonbobga borganini, sharsharani borib 
ko‘rganini, tog‘dan yovvoyi jambil terganini entikib-entikib gapirdi. 6. Alibek 
yo‘lovchiga: «Mening sizga yordamim kerak emasmi?» – dedi.
 6-topshiriq. Matnni o‘qing. Matn yuzasidan bahs-munozara o‘tkazing.
130

---

O‘zbek tili 10-sinf
 7-mashq. Berilgan ko‘chirma gaplarda undalma va kirish so‘zlarni tushirib 
qoldirib o‘zlashtirma gaplar tuzing.
1. «Bolajonginam, senga nima bo‘ldi», – deb so‘radi enagasi. 2. «Shubhasiz, 
Akmaljon bizning maktab kutubxonamiz eng boy kutubxona hisoblanadi», – 
dedi kutubxonachi. 3. «Ahmadjon, kitobingizdan foydalansak, maylimi», – deb 
so‘radi hamroxim. 4. «Nihoyat, 10-sinf o‘quvchilari sayyohatga jo‘nashdi», – dedi 
o‘qituvchi.