Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

13.9-rasm. Kengaytirilgan raqobat konsepsiyasi 
 
Raqobatning besh kuchi quyidagilar: 
•  Mavjud  kompaniyalar  uchun  yangi  raqobatchilar,  yangi  qatnashuvchilarni 
bozorda paydo bo‘lishi imkoniyati; 
•  Iqtisodiy  munosabatlar  ishtirokchilariga  ta’minotchilaning  ta’sir  etish 
imkoniti; 
•  Xaridorlarning bozorda hukmronligi (rыnochnaya vlast); 
•  Ma’lum tovar o‘rinbosarlarining bozorda paydo bo‘lish imkoniyati; 
•  Bozorda faoliyat yuritayotgan kompaniyalar o‘rtasidagi raqobat. 
Birinchi  kuch,  bozorda  mavjud  kompaniyalar  tomonidan  to‘siqlar  mavjud 
bo‘ladi.Tarmoqqa kirishdagi to‘siqlar turli sabablarga ko‘ra tug‘ilishi mumkin va turli 
xarakterga egadir. 
Tarmoqqa  raqobatchilarni  kirishini  cheklash,  to‘siqlarni  tug‘dirish,  yaratish 
uchun 6 ta shart-sharoit ko‘rsatiladi: 
•  Ishlab  chiqarishning  yuqori  masshtabi,tejashni  yaratadi,qachonki  bozorda 
Potensial 
raqobatchilar 
O’rinbosarlar 
Ta’minotchilar 
Mijozlar 
Tarmoqdagi raqobatchilar 
 
 
 
 
Ishlayotgan firmalar o’rtasidagi 
raqobat 
Yangi raqiblarning     kirib kelish xavfi 
 
O’rinbosar     tovarlar xavfi 
 
Etkazib 
beruvchilarning 
savdolashish 
qobiliyati 
 
Mijozlarning 
savdolashish 
qobiliyati 
 

---

 
239 
yangi kompaniya xulq atvoriga juda ta’sir etadi.Masshtab hisobiga tejash yangi firma 
uchun uncha qat’iy bo‘lmagan sharoitdir. 
•  Maxsulot differensiatsiyasi 
•  Nisbatan yuqori xarajatlar 
•  Kapitalga ehtiyoj 
•  Taqsimot kanallari.  
Masalan:  Mobil  aloqa  bozorida  yangi  raqiblarni  kelish  imkoniyati  uncha  katta 
emas.Bu  shu  bilan  tushuntiriladiki,bozor  shakllangan  faoliyatni  amalga  oshirishi 
uchun  katta  xarajatlar  talab  etiladi,shuningdek  tarmoqqa  kirishdagi  yuqori  to‘siqlar 
bilan  birgalikda.  Bu  ushbu  tarmoqning  faoliyatida  raqobat  kuurashida  aks  etadi  va 
uning  xususiyatlarini  yaratadi.  Bozor  ishtirokchilari  yangi  kompaniyalar  tamonidan 
raqobatdan qo‘rqmaydi. 
Ikkinchi kuch ta’minotchilarni bozor kuchi. 
U ular taklif etayotgan tovarlavr yoki xizmatlarni narxini  va sifatini o‘zgarishi 
imkoniyati bilan ifodalanadi. 
Ta’minotchilar imkoniyatini raqobatga ta’sirini ta’minlaydigan bir qator omillar 
ajratiladi: 
•  Agar  tarmoqda  uncha  ko‘p  sonli  bo‘lmagan  kompaniyalar  bo‘lsa  va  ular 
cheklangan sonli xom-ashyo  ta’minotchilari bilan ishlasa, ularning raqobat holatiga 
ta’siri aniq bo‘ladi; 
•  Agar  maxsulot  nodir  bo‘lsa,  ta’minotchi  tarmoqdagi  raqobatga  ta’sir 
ko‘rsatadi; 
•  Ta’minotchilar tarmoqdagi raqobatga ta’sir etishi mumkin; 
•  Ta’minotchilar  tarmoqqa  kirishga  aniq  harakatlar  yordamida  xalaqit  berishi 
mumkin; 
•  Ta’minotchilar tarmoq holati bilan xavotirlanmaydi. 
Bu  juda  xavfli  holat  ,ta’minotchi  o‘z  narxini  qo‘yib,xaridor  qiziqishlarini 
hisobga  olmay,istimolchilar  tamonidan  o‘tkazilgan  tadqiqotlarni  qo‘llab-
quvvatlamaydi. 
Uchinchi kuch, xaridorlar kompaniya faoliyatida muhim hisoblanadi. 

---

 
240 
Xaridorlar tarmoqqa 7 ta asosiy holatda ta’sir ko‘rsatadi: 
•  Tarmoq  maxsuloti xaridorlari uncha katta  bo‘lmagan  sonda,  lekin ular katta 
miqiyosdagi xaridna amalga oshiradi; 
•  Agar  tarmoqda  ishlab  chiqarilayotgan  maxsulot  standart  yoki 
differensiallanmagan  bo‘lsa,  xaridorlar  raqobatga  ta’sir  etish  imkoniyatiga  ega 
bo‘ladi; 
•  Agar  xaridorlar  maxsulotni  o‘zi  ishlab  chiqarish  faoliyati  uchun  xarid 
qilayotgan  bo‘lsa,  bu  maxsulot  xarajatda  oxirgi  o‘rinni  egallamaydi,  xaridorlar  o‘z 
xarajatlarini qisqartirishga harakat qiladi va ta’minotchini boshqa tovar olayotganga 
nisbatan aniq tanlaydi; 
•  Tarmoqda  ishlab  chiqriluvchi  maxsulot  xaridorlari  o‘z  faoliyati  davomida 
uncha katta foyda olmaydi. Bu xarajatlarni kamaytirilishini talab etadi; 
•  Xaridorlar tarmoqdagi raqobatga ta’sir etish qobiliyatiga egadir; 
•  Tarmoqda maxsulot tezda sotib olinadi; 
•  O‘z ishlab chiqarishini yaratish imkoniyati tug‘iladi, ta’minotchi bilan xaridor 
o‘rtasida shartnoma tuziladi.