Talabalari uchun darslik

2.0ntogenezning  genetik  dasturi
Har  bir  organizmning  shaxsiy  taraqqiyoti  hujayradagi 
genetik  dastur
-   genom 
asosida  amalga  oshadi.  Shaxsiy  taraqqiyotning  genetik  dasturi 
deganda  otalangan  tuxum   hujayradan  to  organizm   t o ‘liq  voyaga 
yetishigacha bo‘lgan taraqqiyotni belgilovchi genlar majmuasi  tushuniladi. 
Prokariot va bir hujayrali eukariot organizmlarda gen bilan belgi o ‘rtasidagi 
masofa  qisqa.  Ulardagi  barcha  belgi  va  xcssalar  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  genlar 
faolligi, uni  tartibga solish bilan belgilanadi. Yuksak o‘simlik va hayvonlar, 
odamlarda  esa  gen  bilan  belgi  orasidagi  munosabat  murakkab.  Ulardagi 
morfobiologik  belgi  -  xossalar  o £zaro  m ustahkam   bevosita,  bilvosita 
aloqada  bo‘lgan  hujayralar va  ulardagi  genlar  faolligi  natijasida  ro‘yobga 
chiqadi.  Ontogenezda  sodir  bo‘ladigan  jarayonlar  zanjirining  umumiy 
sxemasi  64  —  rasmda  tasvirlangan.
Bunday jarayonlar zanjiri  o ‘zaro aralashib  ketishiga qaramay,  ulardagi 
barcha  yo‘nalishlar  qat’iyan  muvofiq  ravishda  amalga  oshishi  sababli 
organizmning morfologik va funksional yaxlitligi ta ’minlanadi.  Ontogenez 
birinchi  navbatda  hujayralar  sonining  ortishi  bilan  aloqador.  Otalangan 
tuxum  hujayra  —  zigota  ontogenez  taraqqiyot  mobaynida  son  jihatdan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ortib  u  yangi  tug‘ilgan  chaqaloqda  1014,  katta  odamda  esa  10,5-1016  ga 
yetadi.  G enetik  dastur  asosida  yuksak  hayvonlaming  em brional,  yopiq 
urug‘li  simliklaming  yashash  davrida  hujayralar tuzilishi  va  funksional 
jihatdan  ixtisoslasha  boradilar.  Rus  olimi  A.L.Zavarzin  qayd  etishicha 
embrional davrda hujayralar, to ‘qimalar, organlaming ixtisoslashishi bilan 
ular boigan sari o ‘zlarining murakkabligini yo‘qotib, oi^anizmning tarkibiy 
qismlarining  biriga  aylana  boradilar.  U rug‘lanish  davrida  tu xu m   va 
urug‘  hujayraning  zigotani  hosil  etishdagi  ulushi  bir-biridan  farq  qiladi. 
Zigota hosil boiishida tuxum hujayra yadrosi bilan birga har xil organoidli 
sitoplazm a,  gen  m ahsulotlariga  ega  holatda  b o ‘lsa,  u rug‘  hujayra 
urugianish  paytida  tuxum  hujayraga  faqat  o ‘z  yadrosini  beradi  xolos. 
Shunga ко‘га zigotani boiinishi va dastlabki blastomeralaming rivojlanishi 
ona  hujayra  xromosomalarining  diploid  to ‘plamli  ch og id a  sintezlangan 
sitoplazm adagi  gen  m ahsulotlari  hisobiga  amalga  oshadi.  Binobarin 
ontogenez  rivojlanishi  dastlabki  bosqichini  ona  hujayradagi  diploid 
to ‘plam li  xrom osom ada  joylashgan  genlar  belgilab  beradi.  Shaxsiy 
taraqqiyotning  keyingi  bosqichlarida  esa  ona  hujayra  genlari  bilan  bir 
qatorda  zigotadagi  ota  organizm   genlari  ham   qatnashadi.  Shaxsiy 
taraqqiyotda genetik  nuqtai  nazardan genlar ta ’siri  qanchalik  erui  b oisa, 
ulaming  pleyotrop  samarasi  shunchalik  uzoq  muddatli  boiadi.