247
материалда олиб борилади. Талаффузга ўргатишнинг концентрик методи
қисқартирилган фонемалар тизимини қўллашга асосланади. Талаффузнинг
барча билимлари бўйича талабаларнинг ортиб бориш изчинллигини
назарда тутади. Бошланғич (илк) ўқитиш икки концентрдан иборат,
уларнинг биринчиси тайёрлов синфи билан мос тушади, иккинчиси
биринчи ва иккинчи синфларни қамраб олади. Тайёрлов синфида
ўқувчилар асосий 17 фонеманинг аниқ талаффузини эгаллайдилар: “а”,
“о”, “у”, “э”, “u”, “п”, “т”, “k”, “ф”, “”, “с”, “ш”, “х”, “в”, “м”, “н”, “л”, “р” –
ва икки жарангли товушларни: “б”, “з”. Ушбу товушлардан тузилган
сўзларни артикулятция бўйича яқинларнинг ўриндоши ҳисобланади,
маслан, “с”, - “з”,- “з”. Товуш устидаги иш изчиллиги дастурда
келтирилган, дарслик бетларида ўз ифодасини топган. Тайёрлов синфини 4
– чорагига келиб кар ўқувчилар асосий товушлар талаффузини
эгаллашади. Оғзаки нутқ дарсларини бу даврдаги материали бўлиб дактил
нутқида эгалланган ибора, сўзлар ҳисобланади. Бу эса 4 – чоракка келиб
дарсларнинг нутқий мазмуни анча кенгайишини англатади ва бу болаларга
оғзаки нутқни мулоқот қуроли сифатида ўқитиш ишларини анча жадал
кечиши имконини беради. Бу даврда ўқитувчи талаффузни икки
турланишлари ифодаловчи болалар нутқини синчковлик билан кузатиб
бориши керак. Биринчиси – 17 асосий товушларни сўзларданиқ талаффуз
этиш (оғзаки ва дактил нутқи дастуридаги сўзлар), иккинчиси –
қисқартирилган
фонемалар
тизимига
кўра
асосийлари
билан
алмаштириладиган товушларни ўз ичига олувчи сўзларни талаффуз этиш.
4- чоракка қадар болалар нутқида талаффузнинг учинчи тури ҳам мавжуд
бўлади. Ҳали эгалланмаган асосий фонемалар ва товушлар имкон
даражасида талаффуз этилади. Бу ҳолатда керакли товуш ўрнида
ўқувчилар фақат артикуляция элементини беришади. ёки товушни буткул
тушуриб
қолдиришади,
қисқартирилган
фонемалар
тизимида
келтирилмаган товуш билан алмаштирилади[4].Шундай қилиб, оғзаки
нутқнинг талаффуз малакаларини шакллантириш ўзаро боғланган икки йўл
орқали амалга оширилади. Биринчиси – информал (махсус ўқитишсиз) –
бутун ўқув тарбиявий жараён мобайнида ўз ўрнига эга ва барча
дарсларнинг нутқий материалида амалга оширилади. Иккинчи йўл
фонетик тамойилга кўра танланган материалда талаффуз малакаларини
равон ишлаб чиқишни назарда тутади ва якка машғулотларга ўтказиш
билан оғзаки нутқ дарсларида амалга оширилади. Товушларни қўйишда
болаларнинг барча сақланган анализаторлари мавжуд эшитув қолдиғидан
фойдаланилади.
Демак, эшитишда нуўсони бўлган болаларнинг оғзаки нутқини мулоқот
қуроли сифатида шакллантиришда мақсадга йўналтирилган, тизмли иш
олиб бориш мақсадга мувофиқ.
Do'stlaringiz bilan baham: