VII bob. IX -X II asrlarda M o varounnahr va X orazm da m adaniy hayot
245
ko‘z bilan qaradi. Shu bois uning 13,5 ming misradan iborat keng
hajmli «Qutadg‘u bilig» nomli chuqur g ‘oyaviy-falsafiy-didaktik
asari maydonga keldi».
Yusuf Xos Hojibning hayotiy yo‘li va faoliyatidan darak
beruvchi birorta manba yo‘q, tug‘ilgan yili va vafoti m a’lum
emas. Faqat ulug‘ adibning «Qutadg‘u bilig» asaridagi m a’lumotlar
asosidagina uning to ‘g ‘risida b a’zi bir xulosalar chiqarish mumkin.
Yusuf Bolasog‘unda, ziyoli oilasida tug‘ilgan. Asami Qoshg‘arda
bitirib, qoraxoniylar xoni tavg‘och Bug‘roxonga tortiq qilgan. Xon
adibni taqdirlab o ‘z saroyida Xos Flojiblik (Saroyning Xos Noziri)
lavozimini bergan. Shundan so‘ng Yusuf Ulug‘ Xos Xojib nomi
va laqabi bilan shuhrat topgan. U o ‘z asarini xijriy 462-(milodiy
1069-70) yilda ellik yoshlik chog‘ida o ‘n sakkiz oyda yozgan:
Tegurdi menga elgi ellik yashim,
Qug ‘u qildi quzg ‘un tusiteg bashim.
Demak, adibning so‘zlariga qarab xulosa chiqaradigan bo‘lsak,
asar (1069— 70) yozilgan paytda u 50 yoshlarda b o isa , bundan ayon
boiadiki, Y usuf hijriy 412-(milodiy 1019/20) yilda tugilgan. 0 ‘z
davrining yirik m a’rifat va madaniyat o ‘chog‘i b o ig a n Bolasog‘unda
bo‘lg ‘usi adib maktab va madrasalarda o ‘qib, mukammal bilim olgan,
arab, fors, tojik tillarini o ‘rgangan, falsafa, mantiq matematika, va
boshqa fanlami egallagan. U davlat va idora ishlari bilan qiziqqan.
Sharq alloma va donishmandlarining bu sohadagi fikr-mulohazalarini
kuzatgan.
Turkiy tilda yozilgan didaktik pandnoma-falsafiy «Qutadg‘u
bilig» asari muqaddima va xotimadan tashqari 73 bobdan iborat.
Unda axloq-odob, ilm-ma’rifat, bola tarbiyasi, jamoat joylarda
o ‘zini qanday tutish, so‘zning ahamiyati va qadri, mehmondorchilik
qoidasi, turmush tarzi va inson m a’naviy olamining yana ko‘pgina
masalalari qalamga olingan. M a’rifat jarchisi b o ig a n Yusuf Xos
Hojib markazlashgan kuchli davlat barpo etish uchun kurashuvchi
donishmand, adolatli hukmdor qiyofasini ham chizadi. U xalq va
davlat, davlat b o sh lig i va fuqaro, olim va hokim, qo‘shni davlatlar
bilan iqtisodiy, madaniy aloqalar, hukmron tabaqalaming hokimiyat,
xalq oldidagi burchi haqida g ‘oyatda zarur muammolami ilgari
suradi. Ulug‘ olim o ‘ta ziyraklik va donishmandlik bilan ziyolilar,
dehqonlar, chorvadorlar, kosib-hunarmandlar, savdogarlar, kamba-
246
VATAN TARIXI
g ‘al-qashshoqlar va boshqa barcha ijtimoiy guruh toifa va tabaqa-
laming hayot tarzlari, dunyoqarashlari, odatlari, axloqlari haqida
falsafiy mulohazalar silsilasini yaratdi. Falakiyot, geografiya, tarix,
mardumshunoslik, etnografiya, tibbiyot, jabru muqobala, riyoziyot,
xandasa, ilmi nujum, huquqshunoslik, ijtimoiyot kabi fanlardan
m a’lumotli b o iish n i tashviq-targ‘ib etadi.
Y usuf Xos Flojibning «Qutadg‘u bilig» asari to ‘rt tayanch unsur
asosiga qurilgan:
Biri to ‘g'rilikka tayanch
Do'stlaringiz bilan baham: