Tasavvuf — so'fiylik ta ’limotlari va tariqatlar haqida tushuncha bering.
10. M e ’morchilik, qurilish, san’at, adabiyot, musiqa ilmlarining shakllanish
darajasini belgilay olasizmi?
286
VATAN TARIXI
VIII B O B
MOVAROUNNAHR VA XORAZM MO‘G‘ULLAR
BOSQINI DAVRIDA
(XIII asrning boshi — XIV asrning birinchi yarmi)
1. C H IN G IZ X O N B O SH L IQ M O ‘G ‘UL
D A V L A T IN IN G T A SH K IL T O PISH I
XII
asming oxiri — XIII asming boshlarida ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy taraqqiyotda quyi bosqichlarda turgan m o‘g ‘ul qavm
va qabilalari katta va qudratli m o‘g ‘ul davlatini barpo qilish uchun
kurash olib borar edilar.
Hokimiyat uchun qavm va qabilalar o'rtasida olib borilgan
kurashda Chingizxon g ‘alaba qozonadi va 1204-1205-yillarda
kuchli m o‘g ‘ul davlatiga asos soladi. U 1155-yilda tug‘ilgan‘.
Chingizxon otasining ismi Yesugay bahodir, onasini esa 0 ‘lun der
edilar. Tug‘ilgan bolaga Temuchin deb ism berdilar. Temuchinning
asosiy ulusini tashkil etgan m o'g'ullar Toli, Kerulen va Onon
daryolarining boshi va quyilish yerlarida ko‘chmanchi chorvadorlik
bilan shug‘ullanganlar. Temuchin otadan 13 yoshdaligida yetim
qolgan2. Bobosi va otasiga tobe bo‘lgan barcha qabilalar unga itoat
qilmasdan tashlab ketganlar. Faqat katta bobosidan qolgan oilalargina
Temuchinga sodiqlik bilan xizmat qilganlar. U bir necha bor o ‘zaro
qabilaviy urushlarda o iim d an qolgan. M a’lumotlarda berilishicha,
dastlabki jang yurishlarida Temuchin atigi 13000 kishilik lashkar
to ‘play olgan, xolos. Sekin-astalik bilan uning lashkarlari soni
ortib borgan. Birin-ketin naymanlar, keroitlar, totorlar, o ‘ngg‘utlar,
uyg‘urlar va boshqalami o ‘ziga tobe etgan Temuchin 1205-yilga
kelganda butun M o‘g ‘uliston hududlarining yagona hukmdoriga
aylandi. 1206-yilda u o ‘zining davlat hukmronligini qonunlashtirish
maqsadida Onon daryosining yuqori qismida qurultoy chaqiradi.
Bu qumltoyda Temuchinga Chingizxon laqabi beriladi. Chingizxon
laqabi turli yozma manbalarda turlicha talqin etiladi. Chingizxon
1 Иванин М. Икки буюк саркарда. Чингизхон ва Амир Темур - Т., «Хазина», 1994, 19-
бет.
1 Абулгозий.
Шажараи турк. - Т., «Чулпон», 1992, 46-48-бетлар.
V III bob. M ovarounnahr va X orazm m o‘g‘ullar bosqini davrida
287
so‘zi b a’zi manbalarda toza, quvvatli, boshqa birlarida kuchlilar
xoqoni m a’nolarini anglatadi deyilsa, «Mening jonajon tarixim»
asarida esa qurultoyda «Temuchinga Dengizxon, y a’ni okean
hukmdori unvoni» berilganligi ta ’kidlanadi.
Ana shu tariqa Temuchin kichik bir xondan Manchjuriyadan
Irtishgacha, Boyko‘l (Baykal)dan Tongg‘utgacha b o ig a n hududlarga
cho‘zilib ketgan yerlarda ko‘chib yuruvchi ko‘p sonli jangari
qabilalar saltanatining kuchli hukmdoriga aylanadi. Bu saltanat endi
o ‘zining kuch va qudrati bilan qo‘shni davlatlarga ham qo‘rquv va
dahshat sola boshlaydi. M o‘g ‘ullar saltanati kuchining o ‘zagini esa
Chingizxon yurgizgan qattiqqo‘l va huquqiy jihatdan asoslangan
markazlashgan siyosat tashkil etadi. Diniy va ijtimoiy faoliyatning
barcha sohalarini o ‘z ichiga olgan bu huquqiy siyosat 1206-yildagi
qurultoyda qabul qilingan «Yaso» qonunida har taraflama asoslab
berilgan edi. Bu qonun shaxsan Chingizxonning tashabbusi bilan
ishlab chiqilgan va qabul qilingan. Chingizxonning aytishicha, unga
qadar o ‘g ‘rilik, vahshiylik, talonchiliklar, tartibsizliklar, xiyonat
va jirkanch illatlar oddiy bir hoi bo‘lgan. Farzandlar ota-onalarga
itoat etmas, yoshlar kattalarga quloq solmas, erlar o ‘z xotinlariga
ishonmas, xotinlar erlariga b o ‘ysunmas, boylar kambag‘allarga
yordam bermas edi. Chingizxon qalbida bu ishlardan nafratlanadi,
o ‘zi bosh b o ig a n mamlakatda qattiq tartib-intizom o ‘matishni
maqsad qiladi. Shu boisdan ham «Yaso» qonunida bunday tartib-
intizomning huquqiy qoidalari ishlab chiqilgan. Bu qoidalar
nimalardan iborat?
Birinchidan, har bir yangi saylangan xon birinchi navbatda o ‘zi
«Yaso»ga qat’iy rioya qilishi to ‘g ‘risida qasam ichishi lozim b oigan.
Xalqga «Yaso»ga xiyonat qilgan xonni taxtdan ag‘darish va uni
umrbod qamoq jazosiga solish huquqi beriladi.
Ikkinchidan, Osmon va Yemi yaratuvchi, hayot va o iim , boylik
va kambag'allik beruvchi ibodatlarimizni qabul qiladigan yoki
qilmaydigan yagona Xudoni tan olish.
Uchinchidan, islom dini boshliqlari, qalandarlar, qorilar,
darveshlar, so'filar, yuvgichilar, zohidlar, gadolar, qozilar, tabiblar
soliq to ia sh , og‘ir ishlardan va jamoat ishlaridan ozod qilinadilar.
To ‘rtinchidan, urushlar davrida ayollaming gunohlarini afv etish
lozimligi belgilandi.
Beshinchidan, o ‘g‘rilarga nisbatan qattiq jazo tartiblari joriy
qilindi. Agar o ‘g ‘ri chorvani o ‘g ‘irlasa u chorvaning haqini to ‘qqiz
288
VATAN TARIXI
barobar qilib to ‘lashi lozim. T o iash imkoniyati bo‘lmasa, o ‘g ‘rining
farzandlari asoratga solinishi, farzandlari va mablag‘lari bo im ag an
taqdirda esa u o ‘lim jazosiga mahkum etilardi.
Oltinchidan, «Yaso»da m o‘g ‘ullar ongiga urush olib borishning
yalpi qirg‘in uslubini singdirish faxrli ish ekanligi alolhida ta ’kid-
lanadi.
Umuman olganda, o ‘lim jazosi m o‘g ‘ul harbiy-feodal davlati
tuzumini mustahkamlashning birdan bir samarali vositasi hisob
langan. Jumladan, fohishalar, poraxo‘rlar, yolg‘onchilar, suv va
olovni haqoratlaganlar hamda sutni yerga to ‘kkanlik kabi gunohlar
uchun o ‘lim jazosi berilgan.
Ayniqsa, qo‘shinni mustahkamlash va unda tartib-intizomni
yo‘lga qo'yish maqsadida o ‘lim jazosi keng qo‘llanilgan. Xonning
buyrug‘ini bajarmaslik eng oliy gunoh hisoblangan. Xon buyruqlari
uning ixtiyoridagi amaldorlar tomonidan bevosita tuman begilarga
va qabila boshliqlariga yetkazilgan. Boshliqlarga boshqa boshliqqa
tobe jangchilami qabul qilish qat’iyan taqiqlangan. Belgilangan
joyga qo‘yilgan har bir boshliq boshqalar yordamga muhtoj b o ig a n
taqdirda ham ruxsatsiz o ‘z joyidan keta olmas, o ‘z navbatida
boshqalar ham undan yordam kutishga haqlari y o ‘q edi. Bu qonunni
buzish o iim bilan jazolangan. Maxsus buyruqsiz dushmanni talon-
taroj qilish ham o ‘lim bilan jazolangan. U yoki bu mamlakatga urush
ochish va qo‘shin tortib borish masalasini faqat qurultoy hal qilar edi.
Chingizxon qo‘shinlari b o ‘linmalarga b o ‘lingan. 0 ‘n jangchi-
ga bir boshliq — o ‘nboshi, yuzboshi, mingboshi va tuman boshi-
lar qo‘yilgan. Q o‘shin tarkibida maxsus lavozimlar b o ‘lgan:
Yurtchi (bosh shtabga tegishli ofitser misoli), Tevachi (tuyakash),
B o‘lang‘ozilar yoki Bularg‘uvchi (qo‘shin joyidan qo‘zg‘algach,
joyni nazoratdan o ‘tkazib, qolib ketgan narsalami yig‘ishtirib
boruvchi), Boqovul (qo‘shinga maosh beruvchi), Torg‘uvchi yoki
Jorg‘uvchi (qo‘shin muhrini saqlovchi hamda qozi), Yasavullar
(qo‘shin urdugohdan chiqish paytida egallashi lozim b o ig a n joylam i
ko‘rsatuvchi) shular jumlasidandir.
Davlat unvonlari va mansablar: ulug‘, o ‘rta va kichik hokimlar,
o ik a hokimlari, sarkardalar, to ‘ralar, shahar va viloyat hokimlari,
dorug‘alar, oliy yoki quyi harbiy hokimlardan iborat b o igan.
Chingizxon davlatining poytaxti Qoraqurum edi. Yozuv va o ‘qishdan
bexabar b o ig a n xon bu boradagi davlat ishlarida uyg‘urlar va
musulmon savdogarlar xizmatidan keng foydalanadi. Shu boisdan
V III bob. M ovarounnahr va X orazm m o 'g ‘ullar bosqini davrida
289
Chingizxonning davlat idora ishlarida uyg‘urlaming m as’uliyatli
ishlami bajarganliklariga ajablanmasa ham bo‘ladi.
Chingizxon o ‘zining eng ishonchli va fidoyi odamlarini
davlatning asosiy va hal qiluvchi lavozimlariga qo‘yadi. 95 kishi
mingboshilikka tayinlanadi. Bir necha ming kishi tarxonlarga
aylantiriladi. 0 ‘nta saroy lavozimi ta’sis etadi. 150 kishidan iborat
gvardiya tuzadi hamda mingta dovyurak va ishonchli kuchlardan
shaxsiy drujina tashkil etadi. Tez orada ulaming soni 10 ming kishiga
yetkaziladi. Bu dmjina qo‘shinlar sarasini tashkil etardi va eng og‘ir,
hal qiluvchi paytlardagina jangga kiritilar edi.
Chingizxon yer yuzi hukmronligini da’vo qiladi. Bu maqsadga
yetishish yo‘lida u o ‘z raqiblarini m a’naviy qo‘rquvga tushirish
va dahshatga solish uslubini qurol qilib oladi. Odatda, Chingizxon
qaysi mamlakatga bosib bormoqchi bo‘Isa, o ‘sha mamlakatning
hukmdoriga quyidagicha noma yo‘llardi: «Tangrim menga va
mening farzandlarimga butun yer yuzini hukmronlik qilish uchun
berdi. Kimki menga bo‘ysunsa hayotini, boyliklarini, hokimiyati va
oilasini saqlab qoladi. Ammo kimki quloq solmay qarshilik qilsa, u
nima kunlarga tushishini yolg‘iz Xudo biladi. Agar sen bo‘ysunib,
mening qo‘shinlarimni o ‘z yerlaringdan o‘tkazib yuborsang, men
senga do‘st boiam an, aks holda mening ko‘p sonli lashkarlarim yetib
kelganidan so‘ng davlating va boyliklaring nima bo iish in i men ayta
olmayman»1.
Chingizxon o ‘z zamonasi uchun kuchli va qudratli lashkar tuza
oladi. Xitoy va Erondan keltirilgan mohir muhandislar yordamida
harbiy mashinalar qurdirilgan edi. Suv va olovdan shaharlami vayron
qilishda bab-baravar foydalanilardi. M o‘g ‘ul qo‘shinlari neftdan,
gregorian (yunon) olovidan, olovli o‘qlardan foydalanishni bilishar
edi. Ular yordamida inshootlarga o ‘t qo‘yishar, suv toshqinlari
uyushtirishar, xandaqlar qazib, yer osti y o ila ri qurishar edi.
Devorlami buzishda manjaniq (katapult) mashinalari ishlatilardi.
Rivoyat qilishlaricha, Chingizxonning buyrug‘iga asosan har yilning
boshida qabila boshliqlari yoki tumanbegilar xonga sodiqlik belgisi
sifatida har bir qabiladagi mingta o ‘tovdan eng go‘zal va e ’tiborli
bitta qizni sovg‘a qilishlari kerak b o ig an . Bu qizlar xonning o ‘ziga
yoki o ‘g ‘illariga xotinlikka yoki haramga olingan. Shu sababdan
b o is a kerak, U lug‘bek va Abulg‘oziyning bergan m aium otlariga
qaraganda, Chingizxonning «besh yuzdan ortiq xotini va zurriyoti
! Иванин М. Икки буюк саркарда. 33-бет.
10 — Vatan tarixi 1
290
VATAN TARIXI
bor edi»1. Ammo bular orasida beshtasi go‘zallik va aql-farosatda
tengsiz b o ‘lib, Chingizxon qalbining eng to‘ridan joy olgan. Bular
B o‘rta K o‘chin (Q o‘n g ‘irot podshosining qizi), Ganjur (Oltonxon
xitoyning qizi), G o‘tari So‘zun (Nayman podoshosi Naymanxonning
qizi), Besulun (Chovuktun qizi), Qulon (Toyir Usunning qizi)dir.
«Tojli va saroyli bu besh xotindan,— deydi Mirzo U lug‘bek, —
mansabda B o‘rta K o‘chin ortiq edi. Shohdan k o ‘p farzand k o ‘rdi,
besh qizdan tashqari yana to ‘rt o ‘g ‘ib>.
Chingizxonning to ‘rt o ‘g ‘li bo‘lgan. Xon ulaming har qaysisining
qobiliyati va saviyasini hisobga olib, martabali davlat lavozimlariga
qo‘ygan. Jumladan, katta o ‘g ‘li Jo‘chixon — bazm-u shikorni tartib
etishga, ikkinchi o ‘g ‘li Chig‘atoyxon — lashkar ishlariga, uchinchi
o ‘g ‘li O ‘qtoyxon — mamlakat tadbirlariga, Tuluxon — saroy ahli va
amaldorlaming muhofazasiga qo‘yilgan.
Chingizxon erishgan muvaffaqiyatlarini munosib yordamchilar
tanlay bilganligi uchun qo‘lga kiritilganligini alohida ta ’kidlar ekan,
agar uning avlodlari ham shu yo‘ldan borsalar, u tuzgan saltanatning
ming yillar hukm surishiga ishongan edi.
Chingizxon davlat ichki ishlarini mustahkam izga solib va
qudratli qo‘shin tuzib o ‘zining jahongirlik rejalarini amalga oshirishga
kirishadi. 1206-yilda naymanlar bo‘ysundiriladi. 1207-yilda Chin
gizxon tongg‘utlar boj to‘lamaganligi uchun ular ustiga yurish qilib
yer-mulklarini vayron etadi. 1207-1208-yillar davomida Enasoy
(Yenisey) havzasi va Yettisuv viloyatining shimoliy qismi, uyg‘urlar
yurti egallanadi. 1 2 1 1 1 2 1 5-yillarda Xitoyga qarshi bir necha bor
hujumlar uyushtiriladi. Va nihoyat 1215-yilda m o‘g ‘ul lashkarlari
Shimoliy Xitoyning markazi Chjundu (Pekin)ni bosib oladi, Szin
sulolasini taxtdan ag‘daradi. Biroq m o‘g ‘ullar Xitoyni to ‘liq bosib
olish uchun 70 yildan ziyod vaqt sarflaydi. Nihoyat 1279-yili Hubilay
Xitoyni to ‘liq zabt etib «Yuan» sulolasiga asos soladi.
Xitoyning qo‘lga kiritilishi Chingizxon boshliq m o‘g ‘ullar
davlatining istilochilik istiqboli uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi.
Chunki m o‘g ‘ullar Xitoydek katta va boy mamlakatni bosib olgach,
behisob har turli boyliklaming egasi bo‘ladilar. Bu davrda Xitoyda
qadimiy an’anaviy boyliklardan tashqari, zamonaviy harbiy tex-
nika ham yuksak darajada rivoj topgan edi. Shu bois Chingizxon
bu mamlakatdan juda ko ‘plab miqdorda oltin, kumush buyumlar,
shoyi, atlas matolar, cho‘ri-kanizaklardan tashqari har xil qurol-
1
Мирзо Улугбек.
Турт улус тарихи. - Т.: Чулпон. 1994. 110-бет.
V III bob. M ovarounnahr va X orazm m o'g'ullar bosqini davrida
291
yarog" aslahalari, harbiy texnika moslamalari: manjaniq, palaxmon,
nafitandozlami va ulami ishlata oladigan mohir ustalami ham olib
keladi. Bu hoi Chingizxon lashkarlarining eng yaxshi qurol-aslahalar
bilan ta’minlangan qudratli kuchga ega bo iishini ta ’minlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |