«Sab'ayi sayyor» dostonining tuzilishi, hikoyatlar tahlili



Download 2,21 Mb.
Pdf ko'rish
bet21/32
Sana31.12.2021
Hajmi2,21 Mb.
#219484
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   32
Bog'liq
alisher navoiyning sabbayi sayyor dostonida ranglar psihologiyasi

 

Shanba  kuni  uchun  shu  kunning  homiysi  Zuhal  (Saturn)  sayyorasining 

rangiga  mos  qora  qasr  -  mushkfom  qasrda  shoh  Bahrom  hindistonlik  sayyohning 

FarruxvaAxiy haqidagi hikoyati-ni tinglaydi. Unga ko'ra, Hind mamlakati podshosi 

Jasratxonning  aql-u  husnda  tengsiz  o'g'li  shahzoda  Farrux  tushida  bir  parivash-ni 

ko'rib  sevib  qoladi.  O'sha  sanamga  yetishish  ishqida  safarga  chiqqan  shahzoda 

Halab  shahrida  tushida  ko'rgan  mahvashni  uchratib  hushidan  ayriladi  va  taqdir 

taqozosi  bilan birgina palosga o'ranib  og'ir ahvolda qolganida  unga saxovati bilan 

nom  qozon-gan  Axiy  yordam  ko'rsatadi.  U  bilan  suhbatda  bo'lgan  Axiy  Far-

ruxning zakovatiga qoyil qoladi va shahzodaning dardiga davo topishni chin dildan 

xohlaydi. Nihoyat,  Farruxning  ishqi tushgan  go'zal o'z ayoli ekanini bilib oladi  va 

jufti  halolini  taloq  qilib,  Far-ruxga  nikohlab  beradi.  Farrux  o'z  yurtiga  qaytadi  va 

otasi  vafot  etgani  uchun  taxtga  o'tiradi.  Bu  orada  Axiyning  ishlari  orqaga  ketadi, 

tuhmatga  uchraydi,  o'z  yurtidan  qochib  jon  saqlab  qoladi.  Farrux  uylangach 

Axiyning  mardligidan  hayratga tushadi, ayolni o'ziga singil kabi tutadi  va do'stini 

izlaydi. Axiy esa Hind mulkiga borib qoladi, shu yerda ikki do'st topishadi, Farrux 

singlim deya Axiyning o'z ayolini katta to'y bilan nikohlab beradi. Shu tariqa ular 

chin  do'st  sifatida  bir-biridan  yordam  va  mehrini  ayamay  uzoq  umr  kechiradilar. 

Mazkur  hikoyat  yakunida  sayyoh  Shoh  Bahrom-ga  o'zining  Axiy  avlodidan 

ekanini ma'lum qiladi. Shoh uni siylab, saroyda olib qoladi. 



29 

 

Alisher Navoiy  faqr  maslagiga zo‘r  ishonch bilan qaragan. Ulug‘ shoir  faqr 



hollarini  alohidaishtiyoq  bilan  tasvirlaydi,  komillik  maqomlarini  faqr  e’tiqodi  va 

tajribasi  ila  aloqadorlikda  ko‘rsatishga  ahamiyat  beradi.  Bu  bejiz  emas,  albatta. 

Ulug‘  shayxlardan  biri  shunday  degan  ekan:  “Soliqni  haqqa  vosil  aylaydigan 

yo‘llar ko‘kdagi  yulduzlarning sonidan  ham  ko‘p edi.  Endi o‘sha  yo‘llardan  faqat 

faqr qoldi. Zotan, yo‘llarning eng to‘g‘risi ham shudir”

1

 



Farruh  va  Ahiy  faqr  yo‘lidan  chekinmaganliklari,  faqrning  “shom  rang 

libos”i  talablariga  to‘la  rioya  qila  olganliklari  uchun  ham  maqsad  manziliga 

yetishganlar.  Ular  himmat,  muruvvat  va  futuvvatda  go‘yo  bir-birlari  bilan 

musobaqaga kirishganday ko‘rinsalar-da, oliy matlabga erishish hollari bitta – faqr. 

Navoiy  buni  butun  hikoyat  davomida  goh  ochiq,  goh  ramz  va  ishoratlar  orqali 

ta’kidlab  boradi.  Hikoyatda,  xususan,  “Qora  libos”  (“Qora  palos”  ham  deyilgan) 

alohida ma’no qimmatiga ega. 

Hind hukmdori Jasoratxonning o‘g‘li Farrux “Lutfi ila xulqi haddi g‘oyatsiz, 

fahmu  idroki  xud  nihoyatsiz,  “ilmu  kamol  aro  mohir”

2

  shahzoda  edi.  Shunga 



qaramay, u qari otasining istagiga yon bermasdan, toju taxtni qabul qilmaydi. Zero: 

 

Faqr etib erdi ko‘nglini mashg‘ul, 



Aylamas erdi saltanatni qabul. 

 

Farruz  tushda  ko‘rgani  parivashni  axtarib  ko‘pchilik  bilan  yo‘lga  chiqqach, 



g‘urbat  mashaqqatlarini  torta-torta  bir  manzilga  yetadilar.  Shunda  u  uyquga 

cho‘mgan  hamrohlariga  maktab qoldirib,  ulardan ajraladi  va  yakkayu  yolg‘iz o‘zi 

ishq safarini davom ettiradi. Shu tunda u: 

 

Egnidin soldi shohvor libos, 



Kiydi o‘rniga shom rang palos. 

 

                                                



1

 Рисолан Қушайрий, 445-бет. 

2

 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 10-жилд. 142-бет (Бундан кейин мазкур нашрдан олинган 



мисолларидир саҳифаси қавс ичида кўрсатилади. И.Ҳ.). 


30 

 

Bu  libos  qora  rangli  xirqa  edi.  E’tiborlisi  shundaki,  xuddi  shu  libos 



sharofatidan  Farruxga  murod  eshiklari  ochiladi.  Farruxning  ishq  va  poklikda 

sobitligiga  tan  bergan  Axiy  aql  bovar  etmas  ishni  amalga  oshiradi:  o‘z  suyukli 

xotinini  taloq  qilib,  unga  nikohlab  beradi.  Biroq  o‘zga  diyorga  ularni 

kuzatayotganda, yodgorlik uchun Farruxdan o‘sha “qora libos”ni tilab oladi: 

 

Yodgor istadi palosin aning, 



Tilab oldi qora libosin aning. 

 

Albatta, shahzoda ma’shuqasi Axiyning jufti haloli ekanligini bilmasdi. Aks 



holda, Axiyning qilgan  ishiga aslo ko‘nmas, go‘zal bir ayolning ko‘z yosh to‘kib, 

g‘am-g‘ussaga  botishiga  ham  imkon  bermasdi.  Farrux  do‘stining  xotinidan  bor 

haqiqatni eshitishi bilan: 

Sen ham emdi shukufta dil bo‘lg‘il, 

Manga iki jahon singil bo‘lg‘il. 

 

deya uni singil o‘rnida qabul aylaydi. Yoridan judo bo‘lgach, og‘ir iztirob va 



ruhiy qiynoqlarni ko‘nglidan kechirgan Axiy tuhmatga ham giriftor etiladi: 

 

Ki: “Axiy mamlakat qilurg‘a xarob, 



Yana bir shohga yasab asbob, 

Shohning shahridin uzotibdur, 

O‘zni dushmanlar ichra qotibdur”. 

 

degan aybnoma bilan hibsga olinadi. Ko‘p o‘tmay, u hibsxonadan qochishga 



muvaffaq  bo‘ladi.  Va  Farrux  diyori  sari  safar  qiladi.  yo‘l  zahmatidan  horib,  “Bir 

buzilg‘on  hisor”  ichida  xastavu  behol  yotgan  Axiyga  omad  kulib  boqadi:  shahar 

atrofida sayr aylab yurgan Farrux: 

 

Ul buzuq sori chun soldi nazar, 




31 

 

Qildi o‘z holi xotiriga guzar. 



So‘rdi ul yonki: “Ne g‘arib erkin, 

Ki bu mehnat anga nasib erkin?” 

 

Ana  shunda  hind  hukmdori,  ya’ni  Farrux  bir  paytlar  yodgorlikka  berilgan 



qora libosni taniydi: 

 

O‘z libosini oshno ko‘rdi, 



Notavone palos aro ko‘rdi. 

 

Ahiy  hushiga  kelgach,  ikki  do‘sti  sodiq  zor-zor  yig‘lab,  quchishib,  hol 



so‘rashdilar.  Shoh  qasriga  olib  borilgan  Axiyga  ko‘p  hurmat-ehtirom  ko‘rsatiladi. 

Uzoq  muddat  o‘tmay  tantanali  marosim  o‘tkazilib,  Axiyga  yori  qayta  nikohlab 

beriladi. Mahbubasidan 

 

Shohning iffatu muruvvatini, 



Pokravlig‘ fanida quvvatini. 

 

eshitgan  Axiy  necha  kun  behushu  behol  yuradi.  Nihoyat,  xotirjam  va 



baxtiyor  hayot  boshlanadi.  Axiy  “zarboft  xil’at”  kiyib,  shoh  yonidan  o‘rin 

egallaydi, ammo xayr-xosiyatli o‘sha qora libosni kiyishni ham kanda qilmaydi: 

 

Uyga kirgach qaro palosi edi, 



Ki safarda aning libosi edi 

Tengri shukridakim, tili edi lol, 

Toat aylar edi kiyib qaro shol. 

 

Naql etilishicha, Ibrohim Xalilulloh olovga tashlangani zamon Olloh hukmi 



bilan Jabroil jannatdan bir ko‘ylak keltirib, unga kiydirgan va shu ko‘ylak tufayli u 

olovda yonishdan xalos bo‘lgan ekan. Bu ko‘ylak dastlab Hazrati Ishoqqa, so‘ngra 




32 

 

Yoqub  alayhissalomga  meros  o‘tgan.  Yusuf  payg‘ambar  uni  kiygani  uchun 



quduqdan  omon  chiqqan.  Ahli  tasavvur  xirqada  ana  shu  ko‘ylak  sirlarini  ilg‘ab, 

unga ma’naviy ma’nolar berganlar. 

Ali bin Usmon Jullobiy Hujviriyning ta’kidlashicha, xirqaning beli – sabrni, 

ikki  yoni  –  xavf  va  rajoni,  ikki  oldi  –  qabz  va  bastni,  belbog‘i  –  nafsga  qarshi 

kurashni, yoqasi – yaqinni (shubhasiz ilmni), astari – ixlosni tamsil etgan. U yana 

yozadi:  “Hirqa  safvat  (porloqlik),  faqr  va  tariqat  maqomlarining  barini  o‘zida 

mujassamlashtirgan  bir  libosdir.  Bu  libosdan  kechish  va  uzoqlashish  hamma 

narsadan  uzoqlashish  demakdir”

1

.  Zero  xirqa  kiyish  Ollohni  tanish  shartlaridan 



hisoblanganki,  qora  xirqa  yopingan  so‘fiy  o‘z  qalbi  va  vujudini  to‘la  –  to‘kis 

Ollohda  tasavvur  etmog‘i  lozim  bo‘lgan

2

.  Bunday  taxayyul  va  yaqinlik  inson 



ahloqini  nechog‘lik  poklasa,  ko‘ngli  va  ruhini  o‘shancha  go‘zallashtiradi.  Nafsi 

ammora  mag‘lub  etilgan  muhitda  berahmlik,  nodonlik,  riyokorlik,  kibr,  qahr  kabi 

yuzlab  hayvoniy  va  shaytoniy  sifatlar  o‘z-o‘zidan  barham  topadi.  Mana  shuning 

uchun  odamlar  Farrux  va  Axiydan  o‘rnak  olib,  “qora  ko‘ylakni”  odatga 

aylantirganlar: 

 

Chunki shah xilvati qaro bo‘ldi, 



Qora kiymak ulus aro bo‘ldi. 

 

Mana  shuning  uchun  Alisher  Navoiy  poklikdan,  sadoqatdan,  muruvvat  va 



kamolotdan dalolat beruvchi faqr libosini yoqlab: 

 

Qora rang elga toji torakdur, 



Kim bu rang ichradur muborakdur. 

 

degan  va  buni  tariqat  odobi,  naqshbandiylikdagi  faqru  fano  shartlaridan 



ajratib talqin qilish shoir ko‘zlagan haqiqatga aslo muvofiq kelmaydi. 

                                                

1

 Али бин Усмон Жуллобий Ҳужвирий. Кашф ул-маҳжуб. Исломобод, 1990. С. 66-67. 



2

 Курбанмамадов А. Эстетическая докторина суфизма. Душанбе, 1987. С. 42-243. 




33 

 

Yana shuni ham inobatga olmoq zarurki, Navoiy ushbu e’tirofi bilan hamma 



“qora shol”dan libos kiysin, siyahpo‘shlik barcha uchun umumiy urfga aylanmog‘i 

kerak  mazmunidagi  bir  niyatni  ko‘zlagani  yo‘q.  Balki  “qora  rang”,  “qora  libos” 

ramziga  asoslanib,  tasavvufiy  hayot  imtiyoz  va  imkoniyatlari,  tasavvufiy  axloq 

kuch-quvvatiga  ko‘pchilikning  nigohini  qaratgandir.  Chunki  tasavvuf,  ayniqsa, 

faqr  tariqi  –  ishq  va  ma’rifat,  tafakkur  va  xoksorlik  ila  insonni  shu  dunyoda 

jannatga  vosil  etuvchi  munavvar  bir  yo‘l  erur.  Bu  jannat  esa  oshiq,  orif  va 

faqirning ko‘ngul olamidir. 

Qora  qasrda  shanba  kunida  aynan  hindiy  sayyohning  hikoya  so‘zlashining 

sababi,  qora  rang  hindlarda  g‘ambodolik  ramzi  ekanligidir.  Bahromning  tushkun 

holatini ifodalashda qora rangdan foydalaniladi.   

Hikoyada  zohiriy  ma’noda  Bahromning  tushkunligi  ifodalansada  botiniy 

ma’noda  u  o‘zgacha  tarzda  akslanadi.  Farrux  bir  kecha  ibodat  paytida,    sajdada 

uyqu  kelib,  tush  ko‘radi.  Tushida  ustiga  qora  mato  yopilgan  bir  mahmil  –  qajala 

ham bo‘lib, bir lahzalik shamol pardani uchiradi va Farrux o‘sha kajaladagi pariga 

oshiq bo‘ladi. Parda yana yopilib qoladi. Uni qayta ko‘rolmaydi. Lekin ishqi uning 

qalbini  qiynaydi.  Shu  chog‘  uning  qulog‘iga,  “Bu  Quds  yeri”  degan  kalimalar 

eshitiladi xolos. 




34 

 

 



Bilamizki,  Qora  rang  so‘zimiz  boshida  ta’kidlaganimizdek,  musulmon  xalqi 

uchun muqaddas rangdir. Qadimda ka’ba o‘rniga Quddus ziyorat etilgan. Ko‘rinib 

turibdiki botiniy ma’noda qora rang ostida Olloh vasqi, Olloh uyi – Qudsga ishora 

ham qora rang bilan berilmoqda. 

 


Download 2,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   32




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish