Kostum va moda tarixi

Xorazm liboslari. Хorazm  –  qadimiy  voha  bo‘lib, 
O‘zbekistonning shimolida joylashgan, keskin kontinental 
iqlimi, yozi issiq va qishi qattiqligi bilan ajralib turadi.
Qadimiy Хorazm madaniyati neolit (mil. avv. IV mingyillik 
boshidan III mingyillikkacha) davridan boshlab feodalizm 
boshigacha (XI–XIII asrlar) kuzatilgan, bu davrda vohada 
shahar madaniyati va shunga yarasha hunarmandchilik va 
savdo-sotiq gullab-yashnagan.
Хorazmiylar  to‘g‘risidagi  yozma  tarixiy  manbalar 
«Аvesto»  orqali  bizgacha  yetib  kelgan  (mil.  avv. 
mingyillikning birinchi yarmi), u yerda «Hraizizem» 
mamlakatining nomi uchraydi.
X  asr  tarixchilari  Хorazm  to‘g‘risida  shunday  yozadilar: 
«Хorazm  –  serhosil,  oziq-ovqat  va  mevalarga  boy  shahar,  u 
yerda paxta va jundan ko‘plab buyumlar tayyorlanadi, ular 
boshqa joylarga olib ketiladi. Shahar katta boylikka ega bo‘lib, 
u yerdan yostiqlar uchun jildlar, qavilgan kiyim-kechak, kigiz 
va boshqalar chetga chiqariladi».
Хalq  san’atining  eng  yaxshi  an’analari  Хiva  –  muzey-
shaharning XIII–XIX asrlardagi me’moriy tarixiy obidalarida 
aks ettirilgan, bunda xorazmlik qadimiy me’morlarning yuksak 

---

182
san’ati ansambllarning uygun birligida mujassamlashgan. 
Qadimiy  shahar  Хiva  –  Аmudaryoning  o‘ng  qirg‘og‘i  va 
qadimiy Ipak yo‘lida joylashgan bo‘lib, hammadan ko‘proq o‘z 
milliy xislatlarini saqlab qolgan. Bu belgilar genetik jihatdan 
ularning qadimiy ota-bobolariga borib taqalishidan dalolat 
beradi.
Кiyimlarning  o‘ziga  xosligi  uni  kiyadigan  kishilarning 
yoshi, ijtimoiy ahvoli, dunyoqarashi, hayotdagi qayg‘uli va 
quvonchli hodisalar, xo‘jalik yuritishi va tabiiy shart-sharoitlar 
bilan belgilanadi. Bu me’yor va talablar kiyimlarni tikishda 
foydalaniladigan matolar, ularning gullari, bezatilishi, ranglari, 
kiyimlarning bichilishi va katta-kichikligiga ham o‘z ta’sirini 
o‘tkazadi.
Хorazm xalqining milliy kiyimlari quyidagi xususiyatlari: 
uyg‘unlashib ketgan ranglarning an’anaviyligi, erkaklar va 
ayollar bosh kiyimlari (mo‘ynalari uzun katta shapkalar) 
shaklining o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bunday bosh 
kiyimlar cho‘girma telpak deb ataladi, u qo‘y terisidan 
tikilgan bo‘lib, uni erkaklar yil davomida kiyib yuradilar 
(65-rasm). 
Lachak deb ataladigan marosim bosh kiyimi va o‘ziga xos 
zargarlik buyumlari milliy libosning elementlarini tashkil qiladi 
(66-rasm).
Хorazmda misga zarb berib, naqshlar solib buyumlar tayyor-
lash va zargarlik san’ati juda rivojlangan. Boshqa mintaqalardan 
farqli  ravishda  Хorazm  zeb-ziynatlari  shakllarining  turli-
tumanligi va mukammalligi bilan ajralib turadi (67–68-rasmlar). 
Хorazm ayollari ipakdan tikilgan doirasimon shakldagi gulli 
tahya  (do‘ppi) (69-rasm)ga ipdan yoki qush patidan popuk 
o‘rnatib tangalar osganlar. 

---

183
65-rasm.

---

184
66-rasm. Lachak bog‘lagan yosh ayol.
67-rasm. Taxyado‘zi, manglaydo‘zi va jig‘alar. Yarim-tirnoq – 
quloq orqasiga taqiladigan ayollar bezagi.

---

185
68-rasm. Ayollar bezaklari.

---

186
69-rasm. Tahyalar.
Тahyo  ustidan,  odatda,  ro‘mol  yopilgan.  Bu  yerda  ro‘mol 
turlari ko‘p bo‘lgan: mahalliy ustalar to‘qigan oq takana va 
ipak ro‘mol (chitkor gul bosilgan), jundan to‘qilgan naqshli 
serjun ro‘mol, chetdan keltirilgan boku ro‘mol, parang (fransuz 
yoki Yevropa) ro‘moli va hokazolar. Erkaklarning qadimdan 
kelgan bosh kiyimlari – cho‘g‘irma bir necha turda qo‘y 
terisidan tikilgan. Qorako‘l teri sidan tikilgan sherozi popoq va 
quloqchin keyingi davrlarda paydo bo‘lgan.

---

187
XULOSA
Shunday qilib, jahon tasviriy san’ati, shuningdek, uning 
ajralmas bir qismi bo‘lgan libos tarixi uzoq yillik tarixiy 
jarayonni boshidan o‘tkazdi. O‘tgan yillar davomida uning 
taraqqiyoti ko‘zdan kechirilsa, juda katta ijodiy jarayon sodir 
bo‘lgani kuzatiladi. Bunda davr va har bir millatning o‘ziga 
xos qadriyatlari va an’analari bilan birga tashqi ta’sirlarning 
ham o‘rni beqiyos bo‘ldi. Insoniyat qobiliyati, ijtimoiy muhit, 
siyosiy jarayonlar tasviriy san’atning rivojlanishiga, bu, o‘z 
navbatida, liboslar modasining doimiy yangilanishiga ta’sir 
ko‘rsatdi. Shu ma’noda badiiy tafakkur taraqqiyotining o‘ziga 
xos mezonlarini aniqlash orqali tasviriy san’at va libos tarixini 
sinchiklab o‘rganish jamiyatdagi o‘zgarishlarni chuqur tahlil 
qilish va keng bilimlarni egallash imkonini beradi. Ammo shuni 
aytish kerakki, jahon tasviriy san’ati turli ta’sirlar, ijtimoiy-
siyosiy o‘zgarishlar natijasida shakllangan bo‘lsa-da, doimiy 
ravishda  o‘zining  spetsifik  xususiyatlariga  ega  bo‘lgan  holda 
rivojlanishda davom etdi. Turli yo‘nalishlar, oqimlar, uslublar 
paydo bo‘ldi va insoniyatning ulkan badiiy merosi yaratildi. 
O‘quv qo‘llanma G‘arb va Sharq mamlakatlari tasviriy san’ati 
hamda libos tarixining shakllanish va rivojlanishi asoslarini 
tadrijiy va o‘zaro uzviy ravishda o‘rganishi, yo‘nalishlar, 
uslublarning paydo bo‘lish sabablari, xususiyatlarini tahlil 
qilishga qaratilganligi, kostum va moda tarixining taraqqiy etish 
tendensiyalarini umumlashtirganligi bilan muhim ahamiyat 
kasb etadi.   

---

188